Praca oświatowa w Krakowie 1939-1945 : studium o polityce okupanta, "podziemiu oświatowym" i postawach społeczeństwa

Abstract

Szkolnictwo i oświata stanowiły w latach okupacji z jednej strony przedmiot totalnej polityki okupanta, z drugiej zaś jeden z najdonioślejszych przejawów postawy obrony i samoobrony, postawy nie wobec tej okupacyjnej polityki i rzeczywistości. Szkolnictwo mobilizowało w znaczącym stopniu zarówno uczniów jak i nauczycieli, a także rodziców, czy szerzej - środowisko społeczne. Było zjawiskiem nieznanym na taką skalę w dziejach próby polskiej oświaty. Jej dzieje w latach 1939-1945 zostały przedzielone polityką okupanta na dwie płaszczyzny pracy i działalności: szkolnictwo jawne, precyzyjniej - dozwolone przez okupanta (powszechne i zawodowe) oraz jako skutek tej polityki tajne nauczanie, czy szerzej - tajny system oświatowy. Studium jest próbą syntetycznego przedstawienia oświaty jawnej i tajnej w Krakowie w latach 1939-1945 na tle stosunków polityczno-społecznych wewnątrz okupowanego kraju i zmian zewnętrznych zachodzących w następstwie wydarzeń wojennych. Przesłanką zasadniczą było spojrzenie na oświatę lat wojny i okupacji przez pryzmat zarówno polityki okupanta jak i postaw społeczeństwa; zamierzeniem zaś metodologicznym próba włączenia tych badań w nowy ich nurt tzw. social history of education. Przy tak założonej metodzie sformułowałem wstępnie trzy dyrektywy badawcze: 1. System szkolny był funkcją systemu społeczno-politycznego, w rozumieniu zarówno polityki okupanta (szkolnictwo jawne), jak i Polskiego Państwa Podziemnego (szkolnictwo tajne); 2. W znacznym zakresie istniała swoista jedność i jednorodność triady: społeczeństwo-nauczyciele-uczniowie lub nawet szerzej: ustrój-społeczeństwo-szkoła; 3. Postawy obywateli warunkowały w dużym stopniu pracę zarówno szkolnictwa jawnego, a przede wszystkim tajnego nauczania. Osią zaś rozważań jest tajne nauczanie uznane przez autora za jedną z najistotniejszych form antyhitlerowskiej działalności społecznej ("kulturalna samoobrona”) o charakterze edukacyjnym i wychowawczym prowadzonej w ramach i strukturze polskiego ruchu oporu. Układ książki jest chronologiczny, co umożliwia przeanalizowanie zarówno postaw, polityki okupanta jak i pracy oświatowej oraz ich ewolucji w ujęciu dynamicznym (za Cz. Madajczykiem wprowadzam systematykę "okupanci”, "okupowani"). Stąd problematyka zasadnicza została zakreślona podstawowymi datami (cezurami) dziejów okupacji na ziemiach polskich: "Syndrom Września 1939 r. i przełom 1940 r.", "Lata 1940-1943", "W perspektywie niepodległość - czas wyboru (1944-1945)". Warunkiem zrealizowania założonego zamierzenia badawczego była podstawa źródłowa oraz aktualny stan badań. Historiografia dziejów okupowanego Krakowa, w tym i problematyka dziejów szkolnictwa, nie jest zadowalająca. Brak bowiem szerszych opracowań i syntez poszczególnych problemów (np. polityka okupanta, ruch oporu), zaś te, które istnieją są raczej powierzchowne, nierzadko przyczynkarskie i wspomnieniowe. Pozytywnym wyjątkiem zdaje się być jedynie kilka pozycji, w tym przede wszystkim: T. Wrońskiego "Kronika okupowanego Krakowa" (Kraków 1974), J. Jarowieckiego "Konspiracyjna prasa w Krakowie w latach okupacji hitlerowskiej 1939-1945" (Kraków 1980) oraz S. Gawędy "Uniwersytet Jagielloński w okresie okupacji hitlerowskiej 1939-1945” (Warszawa-Kraków 1979). Zrealizowanie jednego z podstawowych założeń metodologicznych studium uwarunkowane zostało tak ie wykorzystaniem publikacji poświęconych problematyce postaw i zachowań społeczeństwa. Na gruncie krakowskim nieocenionymi i jedynymi właściwie źródłami okazały się znakomite eseje K. Wyki "Życie na niby" (Warszawa 1959) i "Pamiętnik po klęsce" (Kraków 1984). Jest to jednak o wiele za mało jak na tak liczne krakowskie środowisko historyczne. Wobec tych luk przeanalizowałem pod kątem założeń tego studium, jak również w celu ewentualnych porównań, dorobek warszawskiego środowiska naukowego poświęconego dziejom okupowanej Warszawy. Z pełną odpowiedzialnością stwierdzam, że historiografia dziejów Warszawy (1939-1945) jest imponująca i życzyć by sobie tylko należało, aby dzieje okupowanego Krakowa choć w przybliżeniu osiągnęły taką liczbę publikacji oraz tak wysoki poziom merytoryczny i edytorski. Dla moich rozważań, szczególnie zaś dla problemu postaw i zachowań oraz adaptacji dla warunków okupacyjnych koncepcji K. Lewina tzw. "psychologicznej przestrzeni życiowej", najcenniejsze okazały się liczne prace T. Szaroty, a przede wszystkim "Okupowanej Warszawy dzień powszedni" (Warszawa 1978, wyd. II). Także i inne prace warszawskich historyków okazały się cenną pomocą i wskazówką (por. Wykaz bibliografii). Zasadniczą trudność, obok aktualnego stanu badań, sprawiła mi podstawa źródłowa. Chciałbym zwrócić tylko uwagę na niezwykle ubogi, w stosunku np. do Warszawy, zestaw przekazów pamiętnikarskich, rzadkość dzienników osobistych (jakże brak krakowskiego odpowiednika np. "Kroniki lat wojny i okupacji" L. Landaua). Wykaz archiwaliów zresztą pogląd ten potwierdza. Do niektórych materiałów źródłowych nie mogłem też dotrzeć ze względów poza naukowych (brak zgody na udostępnienie zarówno niektórych zespołów archiwalnych jak i materiałów znajdujących się w rękach prywatnych). Uwarunkowania te wpłynęły niewątpliwie na ostateczny kształt studium. Mam także pełną świadomość tego, że w tak ograniczonych ramach (zakres tematyczny oraz przyznana objętość w arkuszach), niektóre problemy jedynie "wywołałem". Postawiłem też szereg nowych pytań badawczych, wynikających z kontekstu analizowanych zagadnień, a które ze względu na charakter i zakres (oraz objętość) książki nie mogły być wszechstronnie przeanalizowane. Sądzę, że mogą one dać impuls do dalszych badań.