Elżbieta Drużbacka : język i tekst : studium lingwistyczne

Abstract

Elżbieta Drużbacka, której twórczość przypada na pierwszą połowę XVIII wieku (ur. ok. 1695 r., zm. 14 marca 1765 r. w Tarnowie), a o której współcześni mówili „Sapho polska”, „Muza sarmacka”, „Celebrissima Poloniae Poetria”, jest autorką znacznego zbioru tekstów, z czego pewna ilość dotrwała do naszych czasów w drukach, inne tylko w rękopisach. Jej twórczością na przestrzeni lat interesowali się, w różnym stopniu, zarówno współcześni, jak i późniejsi krytycy literaccy, aż do czasów obecnych (np. Mieczysław Klimowicz, Oświecenie, 1980, s. 44 -47). Zainteresowania tematyczne poetki obejmowały szerokie spektrum zagadnień kulturowo-społecznych, zaś kontakty osobiste z ważnymi rodami magnackimi epoki pozwalały autorce znajdować się w kręgu zainteresowań i wpływów ówczesnej elity intelektualnej. Dla badań lingwistycznych twórczość Drużbackiej stanowi obiekt szczególnego zainteresowania, ponieważ, jak można sądzić na podstawie zachowanych poematów, wierszy i listów, jest to reprezentatywny zbiór tekstów, który warto odnosić zarówno do współczesnej jej literatury czasów saskich, jak też poddawać analizom lingwistycznym, wykorzystując przy tym współczesne narzędzia badawcze, łączące językoznawstwo historyczne z ogólnym, z uwzględnieniem kognitywnego spojrzenia na tekst historyczny, w tym wypadku tekst poetycki, wierszowany, czyli "język w języku”. Prezentowana tu praca nad językiem, tekstem i stylem Drużbackiej jest pierwszym tego rodzaju ujęciem autorskim, uwzględniającym badanie twórczości Drużbackiej z punktu widzenia języka jako systemu obejmującego fonetykę, morfologię, składnię i semantykę leksykalną, a więc wszystkie płaszczyzny tegoż języka, na których realizuje się jego „wewnętrzna” odmiana. Każda z nich wymagała uwzględnienia specyfiki metodologicznej, w związku z czym w zakresie fonetyki i fonologii wykorzystane zostały metody analizy historycznej, w zakresie morfologii analizy strukturalne, w składni analizy pragmatyczne, w semantyce zaś interpretacje kognitywne wraz z jednostkami elementarnymi i uniwersalnymi w ujęciu Anny Wierzbickiej. Autorka pracy uzupełniła fragmenty prezentowanej analizy "języka w języku” swoimi wcześniejszymi studiami, które są tu uwzględnione w takim zakresie, w jakim tego wymagało ujęcie całościowe. Jako samodzielne opracowania były one prezentowane w formie referatów na konferencjach naukowych językoznawczych i literaturoznawczych oraz publikowane w zbiorach prac. Pełny ich wykaz znajduje się w końcowej części opracowania, natomiast w tekście, w odpowiednich przypisach, umieszczone są informacje na ten temat. Należy zastrzec w tym miejscu, że, ze wskazanych uprzednio powodów (ilość zachowanych tekstów), jak też istnienia w zasadzie tylko opracowań literackich dotyczących twórczości Drużbackiej (polskich i obcych), prezentowana praca jest prototypowa. Pomyślana została jako studia nad wybranymi tekstami (ich wariantami), czyli analizie poddawane są niektóre: rękopisy, druki oraz ich różne wydania. Są one wykorzystywane jako ilustracja materiałowa w zakresie, jaki wynika z koncepcji autorskiej książki i możliwości edytorskich. Mimo tego zastrzeżenia, przeprowadzona analiza językowo-kuiturowa tekstów Drużbackiej odpowiada wymogom umożliwiającym przyjęcie punktu widzenia, że tego rodzaju propozycja badawcza jako pars pro toto jest tak metodologicznie, jak i materiałowo prawidłowa. Stawia to autorkę prezentowanych studiów przed zadaniem dalszego wykorzystania twórczości Drużbackiej, jako źródła analizy jej języka, w celu wydobycia kolejnych właściwości jej języka osobniczego. Przedstawione koncepcje analizy tekstologicznej, języka i stylu tekstów Drużbackiej za punkt wyjścia mają językoznawstwo ogólne (otwarte), obejmujące takie przekroje badawcze, jakie stoją u podstaw wprowadzonych przez nas działów analitycznych (części pracy). Z językoznawstwa ogólnego wywodzone jest zarówno określenie tej części teorii, która otrzymuje nazwę Punkt widzenia i perspektywa tekstologiczna, jak i wprowadzenie do analizy tych elementów językoznawstwa ogólnego, jakie są związane z wydzieleniem poszczególnych płaszczyzn języka. W strukturze pracy oznaczonej Punkt widzenia i perspektywa językowa występują bowiem takie składniki, których odbiciem w naszej analizie są kolejne rozdziały, odpowiadające poszczególnym płaszczyznom: gramatycznej (fonetyka i morfologia), stylowo-pragmatycznej (składnia) oraz znaczeniowej (semantyka leksykalna). Przyjęcie takiego punktu widzenia sprawia, że struktura całości posiada własną, założoną przez nas formę, z której wynika związek pomiędzy nią samą a wyodrębnionymi w dalszej analizie płaszczyznami systemu. Zgodnie z tym założeniem, teoretyczną podstawą analizy tekstów Drużbackiej w płaszczyźnie gramatycznej są te analizy jej języka, w których wymagane było m.in. rozstrzyganie problemów dotyczących związku biografii autorki (miejsc jej pobytu) z archaizmami czy regionalizmami językowymi; dla ustalenia możliwego prawdopodobieństwa tożsamości tekstów i ich inwariantów formalnych wykorzystane zostało zarówno porównanie z językiem pisarzy z epoki, jak i z normą XVIII-wieczną, w ujęciu Ireny Bajerowej (z wyjątkiem semantyki). Płaszczyzna stylowo-pragamatyczna tekstów Drużbackiej jest ujmowana z pozycji metatekstowej, a odniesiona głównie do tekstów konwencjonalnych, tj. w tym przypadku listów i dedykacji, autoryzowanych przez poetkę. Istotnym okazuje się być także uwzględnienie zabiegów stylistycznych polegających na tzw. oczyszczaniu tekstów przez wydawców, m.in. z uwagi na pewne niedoskonałości języka i stylu poetki, co pokazuje ich wariantywność. Kwestia ta wiąże się także z występowaniem w tekstach Drużbackiej amplifikacji, stanowiącej rozszerzenia lub redukcje znanych jej i odbiorcom tekstów, np. Dawid z Biblii (1 Sm, 2 Sm i 1 Krl) czy Treny Jana Kochanowskiego. Ich podstawą w drugiej części pracy Punkt widzenia i perspektywa tekstologiczna jest charakterystyczna dla Drużbackiej intertekstowość, która z jednej strony nawiązuje do maniery epoki, z drugiej zaś wskazuje na konotacje kulturowe autorki (znajomość tak antyku, jak i Biblii oraz literatury rodzimej). Płaszczyzna znaczeniowa jest propozycją autorską, w której obszar semantyki obejmuje m.in. słownictwo tematyczne (funeralia, leksykę młodości i starości), relacje semantyczne (antonimie, synonimie, hiponimie), metafory, symbole i frazeologię. Podstawą teoretyczną analizy tekstów Drużbackiej w tej płaszczyźnie są takie rozwiązania teoretyczne jak aksjologizacja, funkcjonalizm i kognitywizm. Tak więc twórczość Elżbiety Drużbackiej jest zbiorem tekstów szczególnego rodzaju, zarówno z uwagi na jej miejsce w literaturze epoki, jak i na wartość językową samych utworów. Autorka prezentowanego opracowania, biorąc pod uwagę ten aspekt twórczości poetki, mimo pewnej niekompletności zachowanych tekstów, postanowiła, na podstawie zachowanych źródeł, podjąć analizę jej języka. Jest ona prowadzona w sposób zróżnicowany. Płaszczyzna gramatyczna jest analizowana jako opis fonetyki i morfologii, które mają tu, jak wymieniłam, ujęcie historyczno-językowe, tj. odniesienie do normy XVII- (gramatyki) i XVIII-wiecznej, ustalonej dla systemu języka literackiego przez I. Bajerową, a zarazem są porównywane z językiem osobniczym pisarzy tego okresu oraz ze źródłami pochodzącymi z regionów, z którymi można łączyć zjawiska językowe w tekstach Drużbackiej, tj. z Kresów północno- i południowo-wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. W tym sensie w części pierwszej pracy mamy ujęcie historyczno- porównawcze, a opis językowy jest tu stricte gramatyczny. Natomiast płaszczyzna stylistyczno-pragmatyczna w części drugiej wymaga stosowania językoznawstwa otwartego, badań stylistyczno-retorycznych tekstu, wespół z gramatyką komunikacyjną (akty mowy, pragmatyka) i kognitywizmem (językowo-kulturowy obraz świata). W ten sposób łączymy w pracy opisy systemowe (fonetyka i morfologia) z zewnątrzjęzykowymi (semantyka i pragmatyka). Poszczególne działy języka wymagały odpowiedniego doboru źródeł. Fonetyka z fonologią oparta jest głównie na rękopisach, porównywanych z pierwodrukami, morfologia - przede wszystkim na tekstach drukowanych, wydawanych w różnych miejscach (Warszawa, Poznań, Lipsk), a porównywanych z rękopisami. Składnia pragmatyczna jest analizowana m.in. na podstawie zachowanych listów, dedykacji i tekstów pisanych prozą, tzw. Argumentów. Semantyka natomiast jest wydobywana z tekstów o charakterze biograficznym (Tren na śmierć córki Maryanny i Ofiara Bogu po śmierci wnucząt) i kulturowym (teksty i wypowiedzi tanatologiczne), ocenianych jako cechy osobnicze języka wydobyte z różnych komunikatów językowych Drużbackiej. Całość analizy poprzedzona jest skrótową rekonstrukcją wiedzy o życiu i twórczości Drużbackiej, dokonaną na podstawie istniejącej literatury przedmiotu. Badania jej tekstów są oparte na źródłach drukowanych i rękopiśmiennych, dostępnych specjalistom.