Inskrypcje z XII - XVIII wieku na terenie północnej Małopolski : pochodzenie, treści i funkcje przekazów

Abstract

Celem pracy jest charakterystyka źródłoznawcza przedrozbiorowych inskrypcji z terenu północnej Małopolski. Rozważania nad takimi zagadnieniami jak pochodzenie, treści i funkcje epigraficznych przekazów służyć mają ukazaniu przydatności tych źródeł dla pełniejszego poznania historii obyczajów oraz kultury duchowej i materialnej. Tym samym praca ta, będąc monografią regionalną, pomagać winna rozwiązywaniu problemów ogólniejszych, Sięganie w tym celu po epigrafy wydaje się zasadne przynajmniej z trzech, względów. W porównaniu z innymi regionami północna Małopolska uboga jest w źródła pisane, które nadto w istotnym stopniu pozostają nadal poza zainteresowaniami historyków. Badania nad szeroko pojętą kulturą staropolską doszły do stanu, który zmusza do poszukiwań nie tylko nowych przedmiotów i metod badawczych, ale także podstawy badań. Wreszcie szerokie zainteresowanie epigrafiką postantyczną, jakie obserwujemy w ostatnich latach, wynika nie tylko z potrzeby przybliżenia przemian pisma monumentalnego, ale również z doceniania wartości informacyjnych tych źródeł odnośnie obyczaju i mentalności społeczeństw. Praca obejmuje źródła z terenu północnej Małopolski. Pojęciem tym określono ziemie, które od 1975 r. tworzą województwa kieleckie i radomskie. Taki zakres terytorialny dyktuje praktyka edytorska wydawców serii "Corpus Inncriptionum Poloniae", a dotyczy to w szczególności tomu I tego wydawnictwa, obejmującego województwo kieleckie. Brak jak dotąd analogicznych publikacji, zbierających źródła z terenów sąsiednich, uniemożliwił przyjęcie podziałów administracyjnych z epoki przedrozbiorowej. Przed rozbiorami tereny te wchodziły w skład województwa sandomierskiego oraz północnej części krakowskiego /powiaty: chęciński, opoczyński, radomski, wiślicki oraz lelowski/. Północne granice wyznaczało tzw. Mazowsze czersko-grójeckie /województwo mazowieckie z powiatami grójeckim i wareckim/. Pod względem podziałów administracji kościelnej północna Małopolska przynależna była prowincji gnieźnieńskiej. Archidiecezja gnieźnieńska obejmowała archidiakonat łowicki /dekanat Rawa Mazowiecka/ i archidiakonat kurzelowski /dekanaty: Małogoszcz, Kurzelów, Opoczno, Przytyk, Skrzynno, Żarnów/. Do diecezji krakowskiej należały parafie prepozytury wiślickiej /dekanaty: Kije, Pacanów, Sokolina/, prepozytury pilickiej /dekanat Lalów/, prepozytury kieleckiej /dekanaty: Bodzentyn i Kunów/, archidiakonatu krakowskiego /dekanaty: Jędrzejów, Książ Wielki, Opatowiec, Skała, Witów/, archidiakonatu lubelskiego /dekanat Kazimierz/ oraz archidiakonatu zawichojskiego /dekanat Opatów/. Archidiakonat warszawski diec. poznańskiej obejmował dekanaty Grójec, Mszczonów, Warka. Zakres chronologiczny pracy wyznaczają stulecia XII-XVIII, bowiem z tych wieków pochodzą zinwentaryzowane zabytki. Ponieważ zdecydowana większość z nich reprezentuje wieki XVI-XVIII, a inskrypcje te są znacznie bogatsze w treści od starszej spuścizny źródłowej, rozważania nasze dotyczyć będą głównie czasów nowożytnych. O ile dolną cezurę czasową wyznacza powstanie w 3 ćwierci XII w. napisu na posadzce w kolegiacie wiślickiej, to jako górną przyjęto rok 1800. Wyjątkowo uwzględniono także pochodzące z dwudziestych lat XIX stulecia fragmenty galerii portretów w kościele kapucynów w Nowym Mieście nad Pilicą, gdyż stanowią one kontynuację cyklu zapoczątkowanego w stuleciu poprzednim. Utrzymane są też w takiej samej konwencji i dotyczą postaci czynnych przed 1800 r. Praca ta jest poświęcona prezentacji treści a poprzez to i funkcji przedrozbiorowych inskrypcji z obszaru północnej Małopolski. Inskrypcje rozpatrywane będą jako świadectwa kultury materialnej i duchowej, a więc niezbędne jest również przybliżenie okoliczności ich powstawania i odbioru. Baza źródłowa, którą dysponujemy, Jej reprezentatywność, o czym niżej, powodują, że w przekazach tych bardziej czytelna jest trwałość postaw i obyczajów niż przewiany w tym zakresie. Specyfika źródeł i cele jakie przyświecały ich powstawaniu sprowadzają zapisane w nich treści przede wszystkim do rzeczy ostatecznych człowieka i świata. Te określają zaś ludzką aktywność w jej rozmaitych społecznych wymiarach. Zagadnienia te starano się śledzić, konfrontując je z różnorodnymi elementami zrekonstruowanej po dziś ówczesnej rzeczywistości. W założeniu praca ta spełni swe zadanie nawet jeśli prowadzić będzie nie tyle do nowych ocen, lecz do ukazywania i komentowania faktów i zjawisk. Poza naszymi zainteresowaniami pozostają tym samym przemiany pisma epigraficznego. Praca ta nie wchodzi więc w zakres epigrafiki, to jest nauki zajmującej się historią pisma wykonanego w trwałym materiale bez użycia zwykłego narzędzia pisarskiego, pióra w jego historycznym rozwoju, lub zastępującej go czcionki drukarskiej. Badania takie byłyby przedwczesne wobec ciągle niedostatecznej ku temu podstawy źródłowej. Porównawczą analizę paleograficzną umożliwi dalsza inwentaryzacja i publikacja inskrypcji w ramach "Corpus Inscriptionum Poloniae" /dalej CIP/, a niektóre badania w tym zakresie są aktualnie prowadzone w Zakładzie Nauk Pomocniczych Historii i Bibliotekoznawstwa UMCS w Lublinie. W stosunku do tychże badań uwagi dotyczące pochodzenia, treści i funkcji inskrypcji miałyby więc charakter komplementarny.