Análisis comparativo del orden de los constituyentes proposicionales en español y en polaco

Abstract

Praca, z zakresu językoznawstwa porównawczego, traktuje o szyku wyrazów w języku hiszpańskim i polskim oraz o czynnikach ułatwiających lub utrudniających zmianę szyku. Badaniu poddano struktury jednopredykatowe, które otwierają pozycje dla jednego lub większej liczby argumentów (pojęcia predykatu i argumentu rozumiane są tutaj zgodnie z założeniami składni semantycznej Stanisława Karolaka). W pracy opisano pozycje grupy nominalnej i werbalnej, a jedynie marginesowo uwzględniono pozycje wewnętrzne składników tych grup w wypadkach, gdy są one ważne dla szyku składników konstytutywnych wypowiedzenia. Rozdział wstępny prezentuje w ograniczonym zakresie wybrane opracowania dotyczące szyku wyrazów w badanych językach, tak z punktu widzenia typologii językoznawczej, gramatyki transformacyjno-generatywnej, jak i lingwistyki tekstu. W kolejnej części tego rozdziału przedstawiono używaną w pracy terminologię, materiał badawczy, którym są wypowiedzenia z jednym predykatem i jednym lub kilkoma argumentami, zaczerpnięte z tekstów współczesnej prozy polskiej i hiszpańskiej. Przykłady do analizy zostały wybrane na podstawie kryterium frekwencji danego szyku powierzchniowego elementów o określonych funkcjach gramatycznych. Nie były więc brane pod uwagę te wypowiedzenia, w których szyk składników konstytutywnych był wyjątkowy, rzadko występujący. Określono perspektywę funkcjonalną wypowiedzenia, która mogła być odmienna niż w innych wypowiedzeniach o podobnym uporządkowaniu powierzchniowym składników. Wskazano także na zróżnicowanie natury czynników mających wpływ na zmianę pozycji składników(wspomniana już perspektywa funkcjonalna wypowiedzenia, określoność lub nieokreśloność grupy nominalnej, szczególnie w języku hiszpańskim; przechodniość / nieprzechodniość czasownika; semantyka czasownika) - stąd też heterogeniczne podejście do materiału badawczego. Następnie wyjaśniono, jaką strukturę wypowiedzeniową uważa się za neutralną zarówno z punktu widzenia typologii (neutralnym dla wielu badaczy jest szyk SVO /podmiot-orzeczenie-dopełnienie/), jak i perspektywy funkcjonalnej zdania (temat poprzedza remat). Przykłady zdań do analizy badawczej zaczerpnięto z utworów prozy polskiej i hiszpańskiej z drugiej połowy XX wieku. W większości wypadków pod każdym przykładem podano kontekst poprzedzający, jest to na ogół zdanie bezpośrednio poprzedzające cytowany przykład. Oczywiście niema to miejsca w odniesieniu do zdań izolowanych. Niewielka liczba cytowanych przykładów nie pochodzi z utworów literackich; są to zdania zasłyszane i zanotowane. W badanych zdaniach starano się zaznaczyć graficznie ich prozodyczne cechy składniowe, jak cezura tematyczna czy akcent. W kolejnym, najobszerniejszym rozdziale omówiono pozycje poszczególnych składników konstytutywnych wypowiedzeń znajdujących się w kontekście. W podrozdziałach badano przykłady wypowiedzeń dwuelementowych, trzyelementowych i w końcu składających się z czterech i pięciu elementów. Grupy wypowiedzeń mniej lub bardziej rozbudowanych zostały podzielone ze względu na występowanie w nich elementu w funkcji podmiotu oraz ze względu na szyk elementów propozycjonalnych. Przy badaniu każdego przykładu określono jego strukturę, rodzaj predykatu i wskazano na wypełnienie pozycji argumentowych, otwieranych przez dany predykat, a w dalszej kolejności na pozycje składników o różnej funkcji gramatycznej: podmiotu, dopełnienia bliższego i dalszego, okolicznika. Brano również pod uwagę możliwości zmiany szyku poszczególnych składników. W odniesieniu do każdego analizowanego przykładu przedstawiono jego uporządkowanie tematyczno-rematyczne oraz konsekwencje wynikające ze zmiany pozycji składników: odmienne uporządkowanie tematyczno-rematyczne wypowiedzenia lub zmiana przynależności danego składnika do części tematycznej lub rematycznej. W końcowej części pierwszego podrozdziału podjęto próbę wyszczególnienia czynników decydujących o tej czy innej pozycji danego składnika. W podrozdziale, którego materiał badawczy stanowią wypowiedzenia o trzech składnikach konstytutywnych, wskazano także pozycje poszczególnych elementów pełniących określone funkcje gramatyczne i możliwości zmiany tych pozycji, wraz z podaniem konsekwencji takich zmian. Zwrócono szczególną uwagę na możliwości przestawień elementów nie pełniących funkcji podmiotu danego wypowiedzenia, a wyniki zestawiono z uzyskanymi poprzednio rezultatami w odniesieniu do wypowiedzeń o mniejszej liczbie składników. W ostatnim podrozdziale, omawiającym również szyk wyrazów w wypowiedzeniach w kontekście, znajdują się przykłady wypowiedzeń czteroelementowych i nieliczne przykłady zdań składających się z pięciu elementów konstytutywnych. Podobnie jak w poprzednich podrozdziałach, tak i tu dokonano podziału na dwie główne grupy: w jednej z nich w strukturze powierzchniowej wypowiedzenia występuje podmiot, w drugiej ten element znajduje się w strukturze głębokiej. W tych bardziej rozbudowanych strukturach zdaniowych także obserwowano pozycje poszczególnych składników i konsekwencje zmiany ich pozycji, zarówno w odniesieniu do możliwości dalszego funkcjonowania w danym kontekście, jak też i uporządkowania tematyczno-rematycznego. Przedostatni rozdział zawiera omówienie szyku wyrazów w wybranych przykładach zdań izolowanych (przysłów, powiedzeń) i zdań wprowadzających do tekstu. W wypadku badanych zdań izolowanych nieraz dość hipotetycznie możemy określić ich budowę tematyczno-rematyczną są one bowiem bardziej uwarunkowane sytuacją komunikacyjną nieraz niedostępną w tekście pisanym. W ostatnim rozdziale pracy przedstawiono wnioski z przeprowadzonej analizy przykładów wypowiedzeń w języku hiszpańskim i polskim. Odnoszą się one do szyku zarówno z punktu widzenia typologii językoznawczej, jak i z punktu widzenia budowy tematyczno-rematycznej wypowiedzeń. Stwierdzono, że w obu badanych językach występują zróżnicowania w szyku powierzchniowym elementów i w możliwościach określenia perspektywy funkcjonalnej. Analiza kilkuset przykładów o różnej budowie(w pracy podano ich prawie 300) pozwoliła stwierdzić, że tak język hiszpański, jak i polski dysponują znacznymi możliwościami, jeśli chodzi o zmianę pozycji składników wypowiedzenia i jedynie w niektórych wypadkach język hiszpański jest w tym względzie bardziej ograniczony niż polski. Tak np. odmienna jest pozycja dopełnień zaimkowych (w języku hiszpańskim te dopełnienia zajmują pozycję przed czasownikiem, w języku polskim i przed, i po nim), odmienne są możliwości zmiany pozycji dopełnień bliższych i dalszych - grup nominalnych. Dzięki przeprowadzonej analizie określono też, jakie czynniki mają wpływ na ograniczenie możliwości zmiany pozycji składników. Chodzi tu o uwarunkowania kontekstowe, perspektywę funkcjonalną wypowiedzeń, o reguły szyku i reguły syntaktyczne czy też elementy prozodyczne, które pomagają w konkretnym usytuowaniu składników i właściwym odczytaniu ich funkcji. Ważną rolę odgrywa również składnia i semantyka czasownika gdyż różna pozycja składników może wpływać na zmiany znaczeniowe części lub całości badanej struktury propozycjonalnej. Większość analizowanych przykładów charakteryzowała się szykiem SVO. To uporządkowanie składników konstytutywnych najczęściej ulegało zaburzeniu w wypowiedzeniach wieloelementowych, zwłaszcza gdy jednym z elementów o określonej funkcji gramatycznej był rozbudowany okolicznik. Jeśli chodzi o perspektywę funkcjonalną badanych wypowiedzeń, to przeważało tu uporządkowanie temat-remat z wyraźną „preferencją wyboru” pewnych składników wypowiedzenia: podmiotu dopełnienia bliższego czy okolicznika miejsca. Pracę zamyka bibliografia publikacji, które, choć nie stanowiły bezpośredniej podstawy przeprowadzonego badania były inspiracją do podjęcia tematu szyku w językach z jednej strony odmiennych, a z drugiej znacznie do siebie zbliżonych.