| dc.description.abstract | Praca, z zakresu językoznawstwa porównawczego, traktuje o szyku wyrazów w języku hiszpańskim i polskim oraz o
czynnikach ułatwiających lub utrudniających zmianę szyku. Badaniu poddano struktury jednopredykatowe, które
otwierają pozycje dla jednego lub większej liczby argumentów (pojęcia predykatu i argumentu rozumiane są tutaj
zgodnie z założeniami składni semantycznej Stanisława Karolaka). W pracy opisano pozycje grupy nominalnej i
werbalnej, a jedynie marginesowo uwzględniono pozycje wewnętrzne składników tych grup w wypadkach, gdy są one ważne
dla szyku składników konstytutywnych wypowiedzenia.
Rozdział wstępny prezentuje w ograniczonym zakresie wybrane opracowania dotyczące szyku wyrazów w badanych
językach, tak z punktu widzenia typologii językoznawczej, gramatyki transformacyjno-generatywnej, jak i lingwistyki
tekstu. W kolejnej części tego rozdziału przedstawiono używaną w pracy terminologię, materiał badawczy, którym są
wypowiedzenia z jednym predykatem i jednym lub kilkoma argumentami, zaczerpnięte z tekstów współczesnej prozy
polskiej i hiszpańskiej. Przykłady do analizy zostały wybrane na podstawie kryterium frekwencji danego szyku
powierzchniowego elementów o określonych funkcjach gramatycznych. Nie były więc brane pod uwagę te wypowiedzenia, w
których szyk składników konstytutywnych był wyjątkowy, rzadko występujący. Określono perspektywę funkcjonalną
wypowiedzenia, która mogła być odmienna niż w innych wypowiedzeniach o podobnym uporządkowaniu powierzchniowym
składników. Wskazano także na zróżnicowanie natury czynników mających wpływ na zmianę pozycji składników(wspomniana
już perspektywa funkcjonalna wypowiedzenia, określoność lub nieokreśloność grupy nominalnej, szczególnie w języku
hiszpańskim; przechodniość / nieprzechodniość czasownika; semantyka czasownika) - stąd też heterogeniczne podejście
do materiału badawczego. Następnie wyjaśniono, jaką strukturę wypowiedzeniową uważa się za neutralną zarówno z
punktu widzenia typologii (neutralnym dla wielu badaczy jest szyk SVO /podmiot-orzeczenie-dopełnienie/), jak i
perspektywy funkcjonalnej zdania (temat poprzedza remat). Przykłady zdań do analizy badawczej zaczerpnięto z
utworów prozy polskiej i hiszpańskiej z drugiej połowy XX wieku. W większości wypadków pod każdym przykładem podano
kontekst poprzedzający, jest to na ogół zdanie bezpośrednio poprzedzające cytowany przykład. Oczywiście niema to
miejsca w odniesieniu do zdań izolowanych. Niewielka liczba cytowanych przykładów nie pochodzi z utworów
literackich; są to zdania zasłyszane i zanotowane. W badanych zdaniach starano się zaznaczyć graficznie ich
prozodyczne cechy składniowe, jak cezura tematyczna czy akcent. W kolejnym, najobszerniejszym rozdziale omówiono
pozycje poszczególnych składników konstytutywnych wypowiedzeń znajdujących się w kontekście. W podrozdziałach
badano przykłady wypowiedzeń dwuelementowych, trzyelementowych i w końcu składających się z czterech i pięciu
elementów. Grupy wypowiedzeń mniej lub bardziej rozbudowanych zostały podzielone ze względu na występowanie w nich
elementu w funkcji podmiotu oraz ze względu na szyk elementów propozycjonalnych. Przy badaniu każdego przykładu
określono jego strukturę, rodzaj predykatu i wskazano na wypełnienie pozycji argumentowych, otwieranych przez dany
predykat, a w dalszej kolejności na pozycje składników o różnej funkcji gramatycznej: podmiotu, dopełnienia
bliższego i dalszego, okolicznika. Brano również pod uwagę możliwości zmiany szyku poszczególnych składników. W
odniesieniu do każdego analizowanego przykładu przedstawiono jego uporządkowanie tematyczno-rematyczne oraz
konsekwencje wynikające ze zmiany pozycji składników: odmienne uporządkowanie tematyczno-rematyczne wypowiedzenia
lub zmiana przynależności danego składnika do części tematycznej lub rematycznej. W końcowej części pierwszego
podrozdziału podjęto próbę wyszczególnienia czynników decydujących o tej czy innej pozycji danego składnika.
W podrozdziale, którego materiał badawczy stanowią wypowiedzenia o trzech składnikach konstytutywnych, wskazano
także pozycje poszczególnych elementów pełniących określone funkcje gramatyczne i możliwości zmiany tych pozycji,
wraz z podaniem konsekwencji takich zmian. Zwrócono szczególną uwagę na możliwości przestawień elementów nie
pełniących funkcji podmiotu danego wypowiedzenia, a wyniki zestawiono z uzyskanymi poprzednio rezultatami w
odniesieniu do wypowiedzeń o mniejszej liczbie składników.
W ostatnim podrozdziale, omawiającym również szyk wyrazów w wypowiedzeniach w kontekście, znajdują się przykłady
wypowiedzeń czteroelementowych i nieliczne przykłady zdań składających się z pięciu elementów konstytutywnych.
Podobnie jak w poprzednich podrozdziałach, tak i tu dokonano podziału na dwie główne grupy: w jednej z nich w
strukturze powierzchniowej wypowiedzenia występuje podmiot, w drugiej ten element znajduje się w strukturze
głębokiej. W tych bardziej rozbudowanych strukturach zdaniowych także obserwowano pozycje poszczególnych składników
i konsekwencje zmiany ich pozycji, zarówno w odniesieniu do możliwości dalszego funkcjonowania w danym kontekście,
jak też i uporządkowania tematyczno-rematycznego.
Przedostatni rozdział zawiera omówienie szyku wyrazów w wybranych przykładach zdań izolowanych (przysłów,
powiedzeń) i zdań wprowadzających do tekstu. W wypadku badanych zdań izolowanych nieraz dość hipotetycznie możemy
określić ich budowę tematyczno-rematyczną są one bowiem bardziej uwarunkowane sytuacją komunikacyjną nieraz
niedostępną w tekście pisanym.
W ostatnim rozdziale pracy przedstawiono wnioski z przeprowadzonej analizy przykładów wypowiedzeń w języku
hiszpańskim i polskim. Odnoszą się one do szyku zarówno z punktu widzenia typologii językoznawczej, jak i z punktu
widzenia budowy tematyczno-rematycznej wypowiedzeń. Stwierdzono, że w obu badanych językach występują zróżnicowania
w szyku powierzchniowym elementów i w możliwościach określenia perspektywy funkcjonalnej. Analiza kilkuset
przykładów o różnej budowie(w pracy podano ich prawie 300) pozwoliła stwierdzić, że tak język hiszpański, jak i
polski dysponują znacznymi możliwościami, jeśli chodzi o zmianę pozycji składników wypowiedzenia i jedynie w
niektórych wypadkach język hiszpański jest w tym względzie bardziej ograniczony niż polski. Tak np. odmienna jest
pozycja dopełnień zaimkowych (w języku hiszpańskim te dopełnienia zajmują pozycję przed czasownikiem, w języku
polskim i przed, i po nim), odmienne są możliwości zmiany pozycji dopełnień bliższych i dalszych - grup
nominalnych. Dzięki przeprowadzonej analizie określono też, jakie czynniki mają wpływ na ograniczenie możliwości
zmiany pozycji składników. Chodzi tu o uwarunkowania kontekstowe, perspektywę funkcjonalną wypowiedzeń, o reguły
szyku i reguły syntaktyczne czy też elementy prozodyczne, które pomagają w konkretnym usytuowaniu składników i
właściwym odczytaniu ich funkcji. Ważną rolę odgrywa również składnia i semantyka czasownika gdyż różna pozycja
składników może wpływać na zmiany znaczeniowe części lub całości badanej struktury propozycjonalnej. Większość
analizowanych przykładów charakteryzowała się szykiem SVO. To uporządkowanie składników konstytutywnych najczęściej
ulegało zaburzeniu w wypowiedzeniach wieloelementowych, zwłaszcza gdy jednym z elementów o określonej funkcji
gramatycznej był rozbudowany okolicznik. Jeśli chodzi o perspektywę funkcjonalną badanych wypowiedzeń, to
przeważało tu uporządkowanie temat-remat z wyraźną „preferencją wyboru” pewnych składników wypowiedzenia: podmiotu
dopełnienia bliższego czy okolicznika miejsca.
Pracę zamyka bibliografia publikacji, które, choć nie stanowiły bezpośredniej podstawy przeprowadzonego badania
były inspiracją do podjęcia tematu szyku w językach z jednej strony odmiennych, a z drugiej znacznie do siebie
zbliżonych. | pl_PL |
