Wieś zagórzańska w perspektywie socjolingwistycznej w świetle dokumentów urzędowych i materiałów etnograficznych

Abstract

Rozprawa doktorska pt. Wieś zagórzańska w perspektywie socjolingwistycznej w świetle dokumentów urzędowych i materiałów etnograficznych stanowi próbę wyjaśnienia etymologii nazw terenowych znajdujących się na obszarze Zagórzan. Badane nazwy terenowe ukazały związek ze strukturą terenu, formami gospodarowania, życiem mieszkańców oraz światem fauny i flory badanego obszaru. To właśnie za sprawą nazw odapelatywnych możemy poznać m.in. zawody, jakimi trudniła się miejscowa ludność, zyskujemy wiedzę o środowisku naturalnym, w tym o faunie i florze badanego obszaru, pozyskujemy wiedzę na temat ukształtowania terenu, a także kultury materialnej i społecznej. Korzystając z osiągnięć socjolingwistyki, starano się całościowo spojrzeć na nazwy terenowe. Oprócz objaśnień pochodzenia nazw, które odnaleźć można w literaturze onomastycznej, podano także ich etymologię ludową. Prezentowana rozprawa jest pierwszym opracowaniem przedstawiającym materiał nazewniczy obszaru Zagórzan. Zgromadzony materiał pochodzi ze źródeł bezpośrednich: dokumentów urzędowych, map, a także ze źródeł pośrednich, do których należą opracowania historyków, geografów, językoznawców oraz mieszkańców badanego obszaru. Informacji źródłowych i merytorycznych dostarczały monografie regionalne, kroniki szkolne i parafialne oraz prace miejscowego etnografa dra Sebastiana Flizaka. Prowadzone były również badania terenowe, które pomogły w dotarciu do etymologii wielu nazw. Rozprawa składa się z sześciu rozdziałów oraz słownika nazw osiedli, wniosków końcowych, streszczenia w języku angielskim, bibliografii, spisu map, rysunków, tabel, wykazu skrótów oraz indeksu nazw miejscowych oraz aneksu. Ważną częścią pracy jest Słownik nazw osiedli z objaśnieniem ich etymologii, który stanowi integralną część rozprawy. Zawiera on jednocześnie zestawienie wszystkich nazw terenowych oraz podaje informacje odnośnie częstotliwości występowania nazwy, jej zasięgu oraz etymologii. Każda nazwa zestawiona została z Wykazem urzędowych nazw miejscowości i ich części z 2015 r., co również nasunęło ciekawe spostrzeżenia. Po dokładnej analizie nazw terenowych obszaru Zagórzan udowodniono, iż: 1) Liczną grupę tworzą nazwy typu przyimkowego, które swoją etymologię zawdzięczają w głównej mierze nazwiskom, np. Do Czarnoty, Do Filipiaka, Do Bolisęgi. Do najproduktywniejszych przyimków badanego obszaru należą: u, pod, za, do. Należy zauważyć, że nazwy wsi nie są tworzone od wyrażeń przyimkowych, taki typ nazw dotyczy tylko nazw osiedli/przysiółków. 2) Na obszarze Zagórzan obecne są również nazwy kulturowe, np. Folwark, Miasto, Rynek, Belweder, Karczmisko (7%). Nazwy te stanowią dość liczną grupę nazw terenowych badanego obszaru. 3) Wśród badanych nazw mamy również takie, które uwzględniają położenie osiedla: Górne - Dolne, np. Kubowicze Górne i Kubowicze Dolne. Są także nazwy topograficzne, które informują nas o położeniu terenu czy też jego właściwościach, np. Górki, Droga na Porębę itp. Występują również nazwy topograficzne prefiksalne, np. Zagroda, Podgródek oraz nazwy prefiksalno-sufiksalne, np. Podlesie, Podgronie. 4) W nazewnictwie Zagórzan odbijają się cechy gwarowe. Pomimo tego, że analizowane nazwy mają charakter urzędowy, bez problemu można dotrzeć do ich ludowej formy, która funkcjonuje wśród miejscowej ludności. 5) Dość istotnym zjawiskiem, jakie zaobserwowano, jest pewna niekonsekwencja, jeżeli chodzi o urzędowy zapis nazw. W przeważającej części nazwy mają zapis ogólnopolski, np. Antosze, Adamczyki itp., ale występują również nazwy, których urzędowa forma ma postać gwarową, np. Jantose, Jarose, Jadamy itp. W nazwach terenowych do dziś utrzymują się cechy gwarowe i zapewne to zjawisko będzie funkcjonowało jeszcze długo, ponieważ gwara na tych obszarach jest bardzo mocno zakorzeniona i kultywowana z pokolenia na pokolenie. 6) Warstwa nazewnicza, onimiczna odbija w sobie wiele właściwości krajobrazu, statusu społecznego mieszkańców oraz zawodów, które były kiedyś popularne na tych terenach. 7) W badanym materiale odnaleźć można ślady wpływów niemieckich (Krausy), ruskich (Rusiny, Rusnaki) i węgierskich (Uchryny). 8) Nazwy własne nie są jednostkami nazewniczymi pozbawionymi znaczenia, a onomastyka nie jest odizolowaną od innych dziedzin gałęzią nauki. Bogaty zbiór nazw terenowych obszaru Zagórzan nigdy wcześniej nie doczekał się pełnej, kompleksowej analizy, dlatego praca ma charakter nowatorski i zapewne przyczyni się do rozpropagowania tego regionu.

The main purpose of the work was the analysis of toponyms in the Zagórzan area. The field names of the studied area, which I collected, turned out to be an interesting onomastic material. After a careful analysis of the local names, I can say that they are part of the general vocabulary from which they really come from. In the nomenclature used by people who live in the area, the common words, especially nouns, which served to create local names, play a vital role. It is due to the appelative names we can get to know, among others, occupations of the local population, we gain knowledge about the natural environment, including the fauna and flora of the studied area, we gain knowledge about the shape of the terrain, as well as material and social culture. It is the common words that form a very large group from which field names were created. Another group is made up of possessive names ending in -ówka. It is the most numerous group of possessive names - for example Krupówki, Klimkówka, etc. However, possessive names ending in–ów are rare. In the studied area there was only one such name of the settlement, ie. Jesionów. Ethnic names, such as Czechy (the Czechs), Lachy (the Lachs) and Polaki (the Poles), appeared in the analyzed material very rarely. On the other hand, among names derived from other proper names, the largest group consists of names derived from surnames, then names, and finally nicknames. A large group consists of names which are of prepositional character and mainly owe their etymology to surnames, for example Do Czarnoty, Do Filipiaka, Do Bolisęgi. The most productive prepositions of the studied area are: u (at), pod (under), za (behind), do (towards). It should be noted that village names are not created from prepositional phrases, this type of names applies to the names of settlements / hamlets only. In the Zagórze area there are also names of culture, eg. Folwark (Manor), Miasto (Town), Rynek (Market), Belweder (the Belvedere), Karczmisko (Tavern) etc. These names constitute quite a large group of field names in the studied area. There are also service names, eg. Ceklarze, Kowale, which give us knowledge of the professions performed by the local population. Among the analysed names we also have those that reflect the location of the housing estate: Górna-Dolna (Upper-Lower) eg. Kubowicze Górne and Kubowicze Dolne. There are also topographic names that inform us about the location of the area, or its properties, eg. Górki, Droga do Poręby etc. There are also topographic names with a prefix, eg. Zagroda, Podgródek and prefixal-suffix names Podlesie, Podgronie. Topographic names also constitute a fairly large group of field names. It should also be noted that names of residents and adjectives are created from place names: Kasina Wielka - kasinianin, kasiniański, Poręba Wielka - porębianin, porębiański, etc. This phenomenon, however, does not apply to the names of settlements that do not create names of residents or adjectives. The local terminology strongly reflects the dialect phenomenon. Despite the fact that the analyzed names are of official character, it is easy to trace their folk form, which is very much alive among the local population. A quite important phenomenon that I have observed is some inconsistency in the official record of names. There are, for the most part, the names that have a nation-wide recognized record, eg. Antosze, Adamczyki, etc., but there are also names whose official form has a dialect form, e.g. Jantose, Jarose, Jadamy, etc. Undoubtedly, it can be seen that in field names the dialectal aspect still functions and this tendency will probably last for a very long time, because the dialect in these areas is very firmly rooted and cultivated from generation to generation. Undoubtedly, the collected material contributed to the reconstruction of the society lingual image occurring in the discussed area. It can be stated that toponymy reflects many features of the landscape, social status of residents and occupations that were once popular in these areas. It can also be confirmed that proper names, despite the opposition of many linguists, are not meaningless namespaces, and onomastics is not a branch of science isolated from other fields, on the contrary, it is a field very much related to geography, history with which it should work very closely.