Sacrum w powieściach historycznych Henryka Sienkiewicza
Streszczenie
Kwestia religijności autora Trylogii pojawiła się w badaniach nad twórczością Sienkiewicza pod koniec ubiegłego stulecia. Jest to temat tak wielowątkowy, że jak do tej pory nie doczekał się kompleksowego opracowania.
Istnieje trudność związana z określeniem stanu badań. Nawet w pracach krytycznych, w których poddano analizie płaszczyznę religijną, bardzo rzadko wzmiankuje się o sakralności. Badacze porównują raczej ukazany w powieści świat pogan i chrześcijan z przekazami historycznymi, określają stosunek tych dwóch światów wobec siebie według historii i fikcji artystycznej, np. porównują postacie i rolę Apostołów, życie i śmierć chrześcijan.
Celem badań podjętych w pracy jest próba interpretacji różnych aspektów i płaszczyzn tematu sacrum w powieściach historycznych Henryka Sienkiewicza. Pod względem teoretycznym i metodologicznym opracowanie to oparte zostało na współczesnych kluczach interpretacyjnych. W badawczo–metodologicznym wachlarzu pracy pomocne okazały się również założenia hermeneutyki i metoda analizy stylistycznej.
Motywem przewodnim przedstawionych rozważań i interpretacji jest sposób ukazywania sfery sacrum w powieściach historycznych Henryka Sienkiewicza. Praca stanowi próbę wzbogacenia i uzupełnienia rozważań dotyczących zagadnienia świętości w twórczości historycznej autora Quo vadis?.
Rozprawa ta nie stanowi całościowego ujęcia nadrzędnego zagadnienia: okazuje się raczej „obrazem” ilustrującym wizerunek sacrum w powieściach historycznych Litwosa. Przedstawia i poddaje analizie jedynie wybrane motywy znajdujące się w utworach.
W części wstępnej zaprezentowano różnokierunkowość w stanie badań nad twórczością Henryka Sienkiewicza. W pierwszym rozdziale zostały zawarte rozważania teoretyczne związane z sacrum na tle religii i kultury. Pisarz sytuuje świętość na tle tak wielkiego i skomplikowanego zjawiska, jakim jest religia; określa jej miejsce i zadania na wielkiej płaszczyźnie kultury. Stanowi to podstawę do dalszego rozwijania tematu w oparciu o powieści historyczne Sienkiewicza. Pozwala pewniej wyodrębnić intuicyjnie odczuwalny dualizm sakralności i profaniczności każdej z tych kategorii. W tej części dysertacji rozważania przeprowadzono w oparciu o Quo vadis? – powieści osadzonej w pierwszych wiekach chrześcijaństwa w Rzymie, a zatem mówiącej o podstawach tworzenia się sacrum, kiedy żyli jeszcze ludzie pamiętający Chrystusa. Dwa następne utwory dotyczą ziem polskich. Krzyżacy są obrazem trudnego sąsiedztwa Zakonu Krzyżackiego, który pod płaszczem szerzenia chrześcijaństwa próbuje podbić kolejne ludy Europy, natomiast Trylogia ukazuje obraz walki Polaków z sąsiadami o byt narodu. Oba te utwory są przesiąknięte zarówno religijnością władców, rycerzy, jak i prostych ludzi.
Na przykładzie Quo vadis? przedstawiono zderzenie obrazu sacrum z profanum, świata antycznego z nową religią chrześcijańską. Wyodrębniono trzy rodzaje sacrum: czasu, miejsca i osoby.
W rozdziale poświęconym Krzyżakom pokazano, że dotąd nie dokonano genologicznej systematyzacji wypowiedzi religijnych. Jednak pewne gatunki powszechnie kojarzone są z komunikacją religijną i są to przede wszystkim: modlitwa, pieśń religijna, kazanie czy księgi święte (w Polsce głównie Biblia). Modlitwę poprzez ścisłe zespolenie z kultem uznaje się za tekst najbardziej zsakralizowany. Sakralny świat powieści to świątynie, duchowni i święci, a wszystkie te elementy łączy modlitwa, mniejsze formy paramodlitewne, przysięgi czy relikwie.
Autor Trylogii to pierwszy polski wieszcz piszący, zgodnie z powszechną opinią, „ku pokrzepieniu serc”. Nie zawsze jednak zdajemy sobie sprawę, że jest to przede wszystkim pisarz katolicki. Literat, który po mistrzowsku kreślił sylwetki swoich bohaterów zarówno walczących, jak i zatopionych w modlitwie. Ich przeżycia stają się naszymi. Utożsamiając się z sienkiewiczowskimi postaciami „wchodzimy w ich skórę” – wyzywamy na sąd Boży Rotgiera, walczymy na wałach Częstochowy oraz wymykamy się ze Zbaraża. Czytając kolejne powieści, mamy nieodparte wrażenie, że uczestniczymy w wydarzeniach opisywanych na kartach Jego utworów.
Jak zaznaczono, Trylogia została napisana przez Henryka Sienkiewicza „ku pokrzepieniu serc”. Krzepienie to wyrażało się jednak faworyzowaniem czynów rycerskich kosztem pracy i nauki oraz stronniczością traktowania swoich i obcych. Swoi, to znaczy rycerze polscy i katolicy – acz nie są bezgrzeszni i nie brak wśród nich ludzi słabych – zdecydowanie przewyższają innowierców i inne nacje. W starciu z muzułmańskim (tureckim, tatarskim) Wschodem pełnią misję przedmurza chrześcijaństwa. Sienkiewicz wysuwał katolicką religijność polską i tradycję wojskową na główny plan pokrzepień i nadziei na przyszłość. Obraz chrześcijanina to obraz rycerza, dla którego wartością nadrzędną jest Bóg, honor i ojczyzna. Dla Sienkiewicza katolicyzm był sojusznikiem tradycjonalizmu, konserwatyzmu politycznego i społecznego.
Omawiając te powieści historyczne, skupiono uwagę na kontynuowaniu analizy wątku modlitwy jako najbardziej wyrazistego obrazu sacrum w poszczególnych częściach Trylogii.
W analizie, która została przeprowadzona w niniejszej rozprawie, nie rozważano, czy „sacrum” istnieje obiektywnie czy jest jedynie tylko wewnętrznym przedmiotem przeżycia religijnego. Istotne było, czy w omawianej powieści historycznej Henryka Sienkiewicza „sacrum” występuje jako wartość istotna, priorytetowa dla ówczesnego człowieka. Zagadnienie to było rozumiane tu jako hasło wywoławcze dla różnych elementów, związanych bliżej z postawą religijną i tym, co nadnaturalne. W podjętych rozważaniach zagadnienie sacrum analizowano w jego konkretnym bogactwie i odrębności, nie zapominając o uwarunkowaniach historycznych. Była to przede wszystkim sfera chrześcijańska. Należy jednak zaznaczyć, że jest to kategoria kulturowa, która z całą pewnością przekracza ramy tekstu literackiego. To kategoria, która odwołuje się również do semantyki religijnej. By właściwie ją rozumieć, należałoby tekst literacki poddać analizie interdyscyplinarnej, to jest takiej, która uogólniałaby badania z zakresu literaturoznawstwa, religioznawstwa oraz antropologii kultury. Na potrzeby niniejszej rozprawy posłużono się ujęciem fenomenologicznym, zgodnie z którym sacrum to kategoria ambiwalentna. Rodzaj świętości obecnej w powieściach historycznych Henryka Sienkiewicza odnosi się nie tylko do motywów biblijnych, zawiera również elementy mitologiczne, folklorystyczne, obrzędowe oraz baśniowe. Elementy sakralne występują w planie czasoprzestrzennym tekstu i wpływają na kreacje bohaterów. Z funkcją sakralizującą mamy do czynienia, gdyż w historie postaci wpleciono motywy i wątki zaczerpnięte z mitologii i tradycji biblijnej. Najbardziej wyrazistym obrazem uświęcania jest utożsamianie bohaterów z postaciami znanymi z Starego i Nowego Testamentu czy mitologii. W powieściach historycznych mamy do czynienia z polem tematycznym. Życie Chrystusa oraz Biblia są wątkiem i inspiracją wielu powieści, bowiem literatura zawsze czerpała z tradycji religijnej. Motywy sakralne przenikają również całą twórczość historyczną naszego Noblisty. Sienkiewicz nie tylko czerpał z tradycji religijnej, ale można by powiedzieć, że ją wyraźnie eksponował. Sienkiewiczologia jest jednym z prężniej rozwijających się nurtów badawczych w polskim literaturoznawstwie po drugiej wojnie światowej, a sam pisarz wyrasta ponad swoją epokę. Jego dorobek doświadczył okresów zachwytu i ostrej krytyki, co niewątpliwie miało wpływ na oficjalną politykę państwa wobec jego pisarstwa. Problematyka pracy została przedstawiona na tle wielowątkowej literatury przedmiotu.