Piotr Skarga jako polemista religijny na tle sytuacji wyznaniowej w XVI-wiecznej Rzeczypospolitej

Abstract

Celem pracy doktorskiej było przedstawienie Piotra Skargi jako największego szermierza polskiej kontrreformacji, jednego z najbardziej aktywnych wówczas polemistów religijnych i apologetów katolickiej nauki. W dysertacji starano się wykazać, że jezuita podjął walkę z XVI-wiecznym ruchem protestanckim, gorliwie broniąc nauki biblijnej i dogmatów Kościoła katolickiego jasno sformułowanych przede wszystkim podczas Soboru Trydenckiego.

Rozprawa została podzielona na dwie części. Rozdziały zamieszczone w pierwszej z nich mają charakter teoretyczny. Zgodnie z zamierzeniem autorki stanowią one tło historyczno-religijne dla rozważań dotyczących poglądów Piotra Skargi wyeksplikowanych w drugiej części. W pierwszej z nich zamieszczono zarys historyczny sytuacji wyznaniowej w XVI-wiecznej Rzeczypospolitej (w kontekście reformacji i kontrreformacji w Europie), zaprezentowano postanowienia Soboru Trydenckiego oraz pokrótce scharakteryzowano działalność zakonu jezuitów i teologię pozytywno-kontrowersyjną (w świetle twórczości Piotra Skargi). Omówiono też drogę Rzeczypospolitej do tolerancji wyznaniowej, a także wspomniano o sporach i polemikach wokół ustawy z 1573 roku. Scharakteryzowano działalność arian na ziemiach polskich oraz przedstawiono stanowisko miejscowych polemistów wyznaniowych wobec prześladowania antytrynitarzy w XVI wieku. Szerzej ukazano również genezę, przebieg i znaczenie unii brzeskiej. Te rozważania miały stanowić kontekst dla dociekań w drugiej części dysertacji, które ogniskują się wokół eksplikacji poglądów jezuity dotyczących wybranych zagadnień dogmatycznych (sakramentologii i kwestii usprawiedliwienia) oraz historyczno-religijnych (tolerancja religijna, konfederacja warszawska, unia brzeska i nauka głoszona przez arian). Przedstawiając poglądy Skargi natury teologicznej, bliżej przyjrzano się Kazaniom o siedmi sakramentach, sytuując je na tle całego dorobku kaznodziejskiego duchownego i eksponując związki tego dzieła z teologią pozytywno-kontrowersyjną. W celu wykazania zaangażowania Skargi w polemikę dotyczącą zagadnień reformacji, kontrreformacji i tolerancji religijnej oraz przedstawienia jego poglądów odnośnie tych kwestii zanalizowano następujące pisma: Upominanie do ewangelików, Dyskurs na konfederacyją, Proces na konfederacyją. Prezentując z kolei stosunek jezuity do poglądów głoszonych przez arian wykorzystano utwory podejmujące polemikę z Heronimem Moskorzowskim: Zawstydzenie arian i Wtóre zawstydzenie arian.

Analizie poddano także pisma Skargi dotyczące idei jedności kościelnej, której był gorącym zwolennikiem i krzewicielem. Najdobitniej została ona przedstawiona w zanalizowanym traktacie O jedności Kościoła Bożego. Działania motywowane tą koncepcją doprowadziły do zawarcia unii w 1596 roku. Przebieg zgromadzenia, gdzie doszło do katolicko-prawosławnego porozumienia został zaś przedstawiony przez Skargę w Synodzie brzeskim, który także był przedmiotem analizy w tej pracy. Przyjrzano się tu również pismu Na treny i lament Teofila Ortologa, będącego odpowiedzią na poglądy głoszone przez reprezentanta obozu prawosławnego, Melecjusza Smotryckiego.

W pracy zastosowano przede wszystkim metodę eksplikacyjną i tematologię oraz elementy metody analizy retorycznej i stylistycznej. Krytycznej interpretacji poddano wybrane pisma polemiczne Skargi, przedstawiono ich problematykę w kontekście ówczesnej sytuacji historyczno-religijnej oraz postanowień Soboru Trydenckiego i nauki płynącej z Biblii. Przyjęte zostały także kryteria tematyczne, według których zanalizowano kolejne utwory: kwestie dogmatyczne, tolerancja religijna, problem porozumienia katolicko-prawosławnego, wątki antyariańskie. Przy omawianiu wybranych dzieł wskazano także wykorzystane przez kaznodzieję zabiegi retoryczne i środki artystycznego obrazowania, a także określono cele wykorzystania tych chwytów perswazyjnych i stylistycznych. Prezentując stosunek Skargi do kwestii dogmatycznych, odniesiono się do często podejmowanych w XVI-wiecznych dyskusjach katolicko-protestanckich problemów, które także były w centrum zainteresowania jezuity. Skupiono się tutaj na sakramentologii i kwestii usprawiedliwienia, zagadnieniach będących przedmiotem sporów w okresie reformacji i kontrreformacji. Poglądy Skargi dotyczące poszczególnych sakramentów były zgodne z ówczesną nauką Kościoła, która znalazła swój wyraz przede wszystkim w uchwałach Soboru Trydenckiego. Najważniejszym punktem odniesienia było dla duchownego Pismo Święte. Często jednak odwoływał się także do dzieł ojców Kościoła. Także, podejmując próbę określenia stanowiska Skargi w kwestii usprawiedliwienia, zwrócono uwagę na zbieżność jego poglądów z postanowieniami XVI-wiecznego koncylium, gdzie ustosunkowano się do formuły Marcina Lutra simul justus et peccator.

W pracy wykazano też, że kaznodzieja Zygmunta III Wazy często zabierał głos w scharakteryzowanej w pierwszej części rozprawy polemice wokół uchwalenia konfederacji warszawskiej, będąc jednym z największych przeciwników ustawy. Wskazując na grzechy i szkodliwość działań protestantów, jezuita wzywał ich do jedności z katolikami, do których zwracał się zaś z apelem o aktywność i podjęcie kroków prowadzących do obrony zagrożonego przez różnowierców Kościoła Bożego. Mimo że Skarga kierował wiele zarzutów pod adresem XVI-wiecznego dokumentu i stał na stanowisku, że herezje to źródło zła, to jednak nie chciał, aby w Rzeczypospolitej posługiwano się tak drastycznymi metodami walki z protestantyzmem, jak w innych europejskich krajach. Kaznodzieja postulował też wykorzystanie łagodnych, niezwiązanych z agresją i przemocą metod walki ze zwolennikami reformacji, nie chcąc dopuścić do śmierci niewinnych ludzi, a także do strat w wymiarze państwowym. W pracy zanalizowano także utwory Skargi wpisujące się w polemikę między nim a pisarzem ariańskim, Hieronimem Moskorzowskim. Przybliżając problematykę tych dzieł, odniesiono się zarazem do najważniejszych z podejmowanych wówczas przez obie strony kwestii teologicznych.

W pracy podkreślono, że dzięki wydanemu w 1577 roku traktatowi Skarga ożywił zainteresowanie problemem cerkwi wschodniej wśród polskich duchownych, jak i ówczesnych działaczy politycznych. Wywołał też poruszenie w gronie wyznawców „greckiego nabożeństwa" i zmusił ich do szukania środków podźwignięcia cerkwi z upadku. Starano się więc wykazać, że Skarga to inicjator zabiegów, które ostatecznie doprowadziły do zjednoczenia w 1596 roku, odnowiciel tradycji soboru florenckiego w wymiarze lokalnym i autor inicjatywy do wznowienia unii religijnej na Rusi, a dzieło O jedności Kościoła Bożego można uznać za kamień węgielny późniejszego porozumienia w Brześciu Litewskim. Przebieg, a także okoliczności, w jakich doszło do zawarcia unii, przedstawiono zaś między innymi na podstawie analizy wydanego w 1597 roku Synodu brzeskiego, w którym autor określił znaczenie podjętych tam decyzji oraz podjął próbę obrony prawomocności samego zgromadzenia Wykazano, że dzieło jezuity ma zarówno charakter polemiczno-religijny, jak i historyczny, a unia została przedstawiona z punktu widzenia katolickiego. W pracy przybliżono także problematykę dzieła Na treny i lament Teophila Orthologa do Rusi greckiego nabożeństwa przestroga, które było odpowiedzią na pismo Smotryckiego, autora lamentu Cerkwi wschodniej. Zbadano, jakich Skarga użył środków i chwytów retorycznych, aby uchronić i przestrzec ludzi ruskiego nabożeństwa przed zarazą heretycką oraz potępić bluźnierstwa kierowane przez prawosławnych i Ortologa w stronę Kościoła rzymskiego i papieża. Analizując to pismo, wskazano też kwestie dogmatyczne będące osią sporów między stroną katolicką i prawosławną.

W ramach rekapitulacji spostrzeżeń dotyczących stosunku autora do XVI-wiecznych protestantów podjęto próbę przedstawienia obrazu różnowierców w polskiej literaturze polemicznej na przykładzie zanalizowanych w dysertacji pism Skargi. Dowiedziono, iż jezuita zwrócił uwagę na pewne różnice między wizerunkiem ogółu innowierców a obrazem kacermistrzów. Herezjarchom bowiem przypisał więcej negatywnych cech, a wyznawców uznał za oszukanych i zwiedzionych ich fałszywą nauką. W pracy przedstawiono najważniejsze cechy i zachowania różnowierców składające się na stereotyp heretyka, jaki wyłania się z pism Skargi. Zwrócono też uwagę na to, że sięganie przez kaznodzieję po konkretne cechy z przywołanego zestawu było uzależnione zarówno od problematyki pisma, jak również od jego adresata.

Na podstawie analizy pism Skargi, które były przedmiotem zainteresowania w tej pracy, wysnuto wniosek, że jezuita walczył z ludzkimi błędami i ułomnościami, a nie z poszczególnymi osobami, gdyż miał na względzie przede wszystkim dobro Kościoła katolickiego i troskę o zbawienie każdego człowieka. Zawstydzenie przeciwnika wyznaniowego to, zdaniem duchownego, o wiele skuteczniejsze narzędzie walki niż żywienie nienawiści do nich. Czasem jednak, gdy propagowane przez niego łagodne środki walki z herezją (słowo Boże, przykładne życie czy modlitwa) okazywały się zawodne, uciekał się do bardziej bezpośrednich i ostrych środków oddziaływania na odbiorcę, jak również dopuszczał formy karania doczesnego, które, co na każdym kroku podkreślał, były zgodne z nauką zawartą w Piśmie Świętym.

The aim of the following thesis is the presentation of Piotr Skarga as the greatest champion of the Polish Counter-Reformation, one of the most active religious polemicist and apologists of Catholic teachings at that time. The author of the dissertation tried to prove that the Jesuit had fought against the 16th century Protestant movement, fervently defending Biblical teachings and the dogmas of the Catholic Church, which were clearly stated during the deliberations of the Council of Trent.

The thesis was divided into two parts. Chapters in the first one are of theoretical character. Concordant with the author’s intentions, they constitute a historical-religious background for the discussion of Piotr Skarga’s views explicated in the second one. In the first part a historical outline of the devotional situation in the 16th century Poland (in the context of the Reformation and the Counter-Reformation in Europe) was presented, the resolutions of the Council of Trent were enumerated and the activity of the Jesuit order as well as the positive-controversial theology were briefly characterized (in the light of Piotr Skarga’s work). Also, disagreements and polemics around the 1573 law were mentioned. Furthermore, the activity of Arians on the Polish territories as well as the stand of religious polemicists towards the persecution of antitrinitarians in the 16th century were characterized. The genesis, the course and the importance of the Union of Brest were broadly presented. These deliberations would constitute a context for inquiries in the second part of the dissertation, which focus on the explication of the Jesuit’s views on selected dogmatic (sacramentology and the question of justification) and historical-religious issues (religious tolerance, the Warsaw Confederation, the Union of Brest and the Arians’ preaching). Presenting Skarga's theological views, a closer look was taken on Sermons about seven sacraments, situating them against the background of the preachy cleric’s oeuvre and exposing the work’s relation to the positive-controversial theology. In order to demonstrate Skarga’s engagement into polemics regarding the Reformation, the Counter-Reformation and religious tolerance issues as well as to present his views on these matters, the following writings were analyzed: Reprimands to evangelicals, Discourse on confederate, Trial on confederate. While presenting the Jesuit’s attitude towards the views propagated by Arians, the following works polemicizing with Hieronim Moskorzowski were referred to: Embarrassment of the Arians and The Second Embarrassment of the Arians.

Skarga’s writings about the idea of Church unity, of which he used to be a fervent supporter and propagator, were also analyzed. It was most clearly stated in the analyzed treatise On the Unity of God’s Church. Actions motivated by this concept led to union formation in 1596. The course of the assembly, during which a Catholic-Orthodox agreement was reached, was in turn presented by Skarga in The Synod of Brest, which was also a subject of analysis of the following thesis. The writing On Teofil Ortolog’s threnodies and lament, being an answer to Melecjusz Smotrycki’s views, a representative of the Orthodox side, was also examined.

Mainly the explicative method and thematology, as well as elements of rhetorical and stylistic analysis were used in the present paper. Selected Piotr Skarga’s polemical works were critically interpreted, presenting their problematic aspects in the context of contemporary historical-religious situation and the resolutions of the Council of Trent, combined with Biblical teaching. Thematic criteria were adopted, according to which consecutive works were analyzed: dogmatic issues, religious tolerance, the problem of Catholic-Orthodox agreement, anti-Arian threads. Discussing the selected works some rhetorical figures and means of artistic illustration used by the preacher were indicated. The aims of using these persuasive and stylistic tricks were also determined.

Presenting Skarga’s attitude towards dogmatic issues, problems often taken up in the 16th century Catholic-Protestant discussions were referred to, being of the Jesuit’s interest too. The focus was put on sacramentology and the question of justification, matters being the subject of disagreements in the Reformation and the Counter-Reformation period. His views on sacraments were concordant with the contemporary teachings of the Church, which were to a large extent expressed in resolutions of the Council of Trent. The most important point of reference for the cleric was the Holy Scripture. However, he also invoked other Church Fathers’ works. Additionally, aiming at determining Skarga’s view on justification, concurrencies with the resolutions of the Council of Trent were observed, where a stance was took on Marcin Luter’s formula simuljustus et peccator.

It was also shown in the thesis that Sigmund III Vasa’s preacher would often speak about the polemics characterized in the first part of the following dissertation, the polemics around the establishment of the Warsaw Confederation. He was one of the strongest opponents of this law. Pointing to Protestants’ sins and their harmful activities, the Jesuit summoned them to unite with Catholics, to whom in turn he issued an appeal for taking action and steps leading to the protection of the Catholic Church endangered by people of another faith. Although Skarga levelled a number of charges against the 16th century document and took the view that heresies were a source of evil, he did not want that such drastic methods for eradicating Protestantism as in other European countries were used in Poland. The preacher also called for the use of gentle, non aggressive or violent methods of fight against the advocates of the Reformation, avoiding the death of innocent people and losses on the national level.

Skarga's works depicting his polemics with Hieronim Moskorzowski, an Arian writer, were also analyzed in the thesis. Presenting the topics discussed in these works, a reference was made to the most important theological issues took up at that time by both sides, which used to revolve around Catholic-Arian disagreements.

Analyzing the treaty issued in 1577, it was underlined that owing to it Skarga incited the interest in the problem of the Eastern Church among Polish clerics and contemporary political activists. He also triggered a stir among the followers of the “Greek Church service" and forced them to search for means of lifting the Orthodox Church from decline. It was attempted to prove that Skarga was the initiator of efforts which finally led to the unification in 1596, the restorer of the tradition from the Florence Council on the local level, and the author of the initiative for the reintroduction of religious unity in Ruthenia, while the work On the Unity of God’s Church may be acknowledged as a foundation stone for a later agreement in Brest-Litovsk. The course of events as well as the circumstances around the union formation were presented inter alia on the basis of the analysis of The Synod of Brest published in 1597, in which the author determined the importance of the decisions made and attempted to defend the legal validity of the assembly itself. It was demonstrated that the Jesuit’s work is both of polemic-religious and historical character, while the union is presented from the Catholic point of view. The theme of the work entitled On Teophil Ortholog’s threnodies and lament.. was also outlined in the thesis. It was a response to Smotrycki’s writing, who was the author of the lament of the Orthodox Eastern church. It was investigated what sorts of means and rhetorical tricks Skarga used in order to protect and warn people of Ruthenian service against the heretic plague, as well as to condemn blasphemy by members of the Orthodox Church and Ortolog directed at the Roman Church and the pope. Analyzing this writing, dogmatic issues being the pivot of Catholic-Orthodox discussions were pointed to.

Recapitulating the observations concerning the author’s attitude towards the 16th century Protestants, it was attempted to present the picture of dissidents in the Polish polemic literature on the example of Skarga’s writings analyzed in the dissertation. It was demonstrated that the Jesuit paid attention to certain differences between the image of the heterodox body and the leaders. More negative traits were attributed to heresiarchs, whereas believers were recognized as cheated and deceived by their false teachings. The most important characteristics and behaviours of people of another faith constituting the stereotype of a heretic emerging from Skarga’s works were presented in the thesis It was also observed that the preacher’s references to concrete traits from the evoked collection was determined both by the subject of a given writing and the addressee.

On the basis of the analysis of Skarga’s writings, which were the interest of the following thesis, a conclusion was drawn that the Jesuit fought with human mistakes and weaknesses, not with particular individuals, since he took the good of the Catholic Church and the care for the salvation of every person into account. The humiliation of the religious opponent was, according to the cleric, a more effective tool of fight than nurturing hate towards them. Sometimes, though, when gentle means of combat with heresy (word of God, exemplary life or prayer) turned out to be fallible, he resorted to more direct and rough means of influencing on the audience, as well as he allowed for forms of earthly punishment which, as he would underline at every turn, were concordant with the teachings present in the Bible.