Tradycja kijowsko-mohylańska w kulturze rosyjskiej na przykładzie pism oraz działalności Dymitra Tuptały i Teofana Prokopowicza

Abstract

Celem niniejszej rozprawy doktorskiej jest zaprezentowanie piśmiennictwa oraz działalności Dymitra Tuptały (1651-1709) i Teofana Prokopowicza (1681-1736) na tle przemian zachodzący ch w kulturze rosyjskiej przełomu XVII i XVIII w. Autor pracy nazywa proces zmian „transformacją kulturową”, którą wiąże z przejściem Rusi Moskiewskiej od epoki staroruskiej ku Rosji nowożytnej, W transformacji kulturowej znaczącą rolę odegrali przedstawiciele tradycji kijowsko-mohylańskiej, w tym Tuptało i Prokopowicz,

Dysertacja składa się ze wstępu, sześciu rozdziałów, zakończenia, streszczenia oraz bibliografii. Poszczególne rozdziały są zatytułowane: Pogranicze polsko-ruskie i jego wpływ na kulturę rosyjską. Życie i działalność Dymitra Tuptały, Życie i działalność Teofana Prokopowicza; Piśmiennictwo Dymitra Tuptały i Teofana Prokopowicza w aspekcie porównawczym; Dymitr Tuptało i transformacja kulturowa Rosji; Teofan Prokopowicz i transformacja kulturowa Rosji.

Rozprawę otwiera wstęp, w którym objaśniono cel pracy, zakres czasowy oraz terytorialny i terminologię. Autor podał podstawową literaturę przedmiotu, a także wykaz publikacji, zawierających teksty źródłowe. Wstęp ujmuje również krótką prezentację sześciu rozdziałów, składających się na rozprawę.

Pierwszy rozdział wprowadza do zasadniczego tematu pracy. Omówiono w nim proces kształtowania się pogranicza polsko-ruskiego ze szczególnym uwzględnieniem tradycji kijowsko-mohylańskiej, jako owocu zetknięcia się kultury polsko-łacińskiej i bizantyjsko-ruskiej, do którego doszło na pograniczu. W rozdziale tym znajduje się także krótka charakterystyka poszczególnych reprezentantów uczelni mohylańskiej.

Następny rozdział poświęcono życiu oraz działalności Dymitra Tuptały. Opisano jego młodość, początki życia monastycznego, kształtowanie się jego osobowości jako kaznodziei, pisarza i hierarchy. W dalszej kolejności uwaga koncentruje się na relacjach Tuptały z Piotrem Wielkim oraz pracy duszpasterskiej w diecezji rostowskiej. Prezentując biografię Tuptały, autor uwzględnia tło historyczne, dzięki czemu przybliża złożoność procesów zachodzących wówczas zarówno na Ukrainie, jak i w samej Rosji.

Rozdział trzeci traktuje o życiu oraz działalności Teofana Prokopowicza, począwszy od lat młodzieńczych, poprzez pobyt w Rzymie, pracę w Akademii Kijowskiej, współpracę z Piotrem I, a skończywszy na ostatnich latach życia reformatora Cerkwi rosyjskiej. Autor ukazuje postać Prokopowicza jako niezwykle istotną w dziejach państwa rosyjskiego, na co wpłynęło opracowanie reformy synodalnej oraz przygotowanie dziel utwierdzających samodzierżawie jako ustrój Cesarstwa Rosyjskiego.

Kolejny rozdział prezentuje dorobek literacki Tuptały i Prokopowicza. W pierwszej kolejności dokonano charaktery styki baroku ukraińskiego oraz rosyjskiego. Następnie opisano twórczość obydwu reprezentantów tradycji mohylańskiej przez pryzmat wpływu, jaki ich piśmiennictwo wywarło na zmiany w kulturze rosyjskiej. Rozdział piąty poświęcono szczegółowemu omówieniu spuścizny ideowej, zawartej w dziełach Dymitra Tuptały . Przybliżono ideologię Moskwa - III Rzym oraz Kijów - II Jerozolima, aby w dalszej kolejności przedstawić poglądy Tuptały na najważniejsze zagadnienia dotyczące przemian zachodzących wówczas w Rosji.

Ostatni rozdział opisuje dziedzictwo Teofana Prokopowicza z perspektywy udziału reformatora Cerkwi rosyjskiej w transformacji kulturowej. Utwory Prokopowicza są w ty m wypadku rozpatrywane jako odpowiedź na wyzwania ówczesnych czasów.

Rozważania na temat piśmiennictwa oraz działalności Tuptały i Prokopowicza wieńczy zakończenie, w którym autor podsumował tezy zawarte w rozprawie.

The aim of the dissertation is to present the literary production and activity of Dmitry Tuptalo (1651-1709) and Theophan Prokopovitch (1681-1736) against a background of changes taking place in the Russian Culture at the turn of XVII and XVIII centuries. The author of the work calls the process of changes the cultural transformation’ and connects it with the transition of the Moscow Rus from the old Rus time to modem times Russia. In the cultural transformation the key roles were played by the representatives of the Kyiv- Mohylan tradition, including Tuptalo and Prokopowitch.

The dissertation is composed of an introduction, six chapters, conclusion, summary and bibliography. The titles of the respective chapters are as follows: The Polish-Russian borderland and its influence on the Russian culture; The life and activity of Dmitry Tuptalo; The life and activity of Theophan Prokopovitch; The literary production of Dmitry Tuptalo and Theophan Prokopovitch in the comparative aspect; Dmitry Tuptalo and the Russian cultural transformation; Theophan Prokopovitch and the Russian cultural transformation.

The dissertation begins with an introduction defining the aim of the work, temporal and territorial scope and terminology. The author presents the basic literature of the subject and the list of publications with source books. Moreover, the introduction includes a brief presentation of the six chapters the dissertation is composed of.

Chapter One introduces the fundamental topic of the work. It presents the process of development of the Polish-Russian borderland with particular focus on the Kyiv- Mohylan tradition as a fruit of the contact of the Polish-Latin and Byzantine-Russian cultures which took place at the borderland. The Chapter also includes a brief characteristic of the particular representatives of the Mohylan School.

The following Chapter is devoted to the life and activity of Dmitry Tuptalo. It describes his youth, initial years of his monastic life, formation of his personality as a preacher, writer and hierarch. Then, the attention is drawn to the relations between Tuptalo and Peter the Great and the pastoral work in the Rostov diocese. By presenting Tuptalo’s biography, the authors shows the historic background and in this way brings closer the complexity of the processes taking place in that time both in Ukraine and Russia itself.

Chapter Three discusses the life and activity of Theophan Prokopovitch, beginning with his adolescent years, through his stay in Rome, work in the Kyiv Academy, cooperation with Peter I to the last years of the Russian Orthodox Church reformer’s life. The author shows Prokopovitch as a significantly meaningful person in the history of the Russian country which was influenced by the development of the synod reform and preparation of works which consolidated the autocracy as the political system of the Russian Empire.

The following Chapter presents the literary achievements of Tuptalo and Prokopowitch. It begins with the description of the characteristics of the Ukrainian and Russian baroque. Thereafter, the work of both representatives of the Mohylan tradition is described in the light of the influence their literary production had on the changes in the Russian culture.

In Chapter Five the author deals with a detailed description of the ideological legacy included in the works of Dmitry Tuptalo. The ideology Moscow- III Rome and Kyiv- II Jerusalem is presented to show, afterwards, Tuptalo’s views of the most important issues regarding the changes taking place in Russia that time.

The last Chapter describes the heritage of Theophan Prokopovitch from the perspective of the Russian Orthodox Church reformer’s participation in the cultural transformation. Prokopovitch’s works are in this case considered as an answer to the challenges of that time.

The discussions on Tuptalo and Prokopovitch’s literary production and activity are crowned with a conclusion where the author summarises the theses included in the dissertation.