Słownictwo polityczne Drugiej Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1926-1939

Abstract

Tematem pracy jest polskie słownictwo polityczne w okresie międzywojennym (lata 1926-1939). Podjęcie takiego tematu ma wielostronne uzasadnienie. Sprawą najważniejszą jest brak takich opracowań w dotychczasowych badaniach nad językiem polskim. Uwaga językoznawców skupiała się przede wszystkim na języku polityki okresu powojennego. Powstała bogata literatura opisująca szczególny typ języka polityki - nowomowę. Szeroko dyskutowano nad cechami nowomowy, jej funkcjami oraz typologią. Równie chętnie analizuje się i opisuje język, który, w wyniku rewolucyjnych przemian politycznych, społecznych i gospodarczych, pojawił się w przestrzeni politycznej po roku 1989. Jako materiał źródłowy wybrałam teksty prasowe, gdyż to właśnie one służyły „kształtowaniu postaw społecznych za pomocą informowania o faktach i komentowania ich, a charakteryzują się znaczną aktualnością treści, wszechstronnością tematyki". Słownictwo wynotowywałam przede wszystkim z artykułów wstępnych, komentarzy, artykułów polemicznych, przemówień, sprawozdań sejmowych, a więc z takich tekstów, których nasycenie środkami językowymi należącymi do języka polityki jest duże. Przed przystąpieniem do ekscerpcji materiału musiałam wprowadzić pewne ograniczenia. Ze względu na ogromną liczbę tytułów w prasie międzywojennej dokonałam selekcji gazet. Jako źródła posłużyły mi tylko i wyłącznie dzienniki o zasięgu ogólnopolskim, prezentujące różne opcje polityczne i stanowiska: „Ilustrowany Kurier Codzienny" - prorządowy; „Robotnik" - opozycja lewicowa; „Gazeta Warszawska" („Gazeta Warszawska Poranna", „Warszawski Dziennik Narodowy") - opozycja prawicowa, które ponadto zachowywały ciągłość wydawniczą. Z okresu 1926-1939 wybrałam tylko cztery lata (1926,1930,1935,1938), które ze względu na ważne wydarzenia polityczne i społeczne wydawały się interesujące, dając jednocześnie gwarancję bogactwa i różnorodności form językowych. Badając język tekstów prasowych, których wspólną cechą jest temat (szeroko pojęte życie polityczne), będę zajmowała się przede wszystkim tymi elementami leksykalnymi, które opisują, informują o opisywanej rzeczywistości politycznej, mają wartość poznawczą. Pomijam sferę słownictwa, która przekształca, interpretuje rzeczywistość po to, aby zyskać zwolenników dla swojej wizji świata. Spróbuję wyodrębnić słownictwo polityczne, stanowiące swoistą warstwę terminologiczną. W swoich rozważaniach nie będę zajmowała się tym, co można by nazwać słownictwem propagandowym. Oczywiste jest, iż przeprowadzenie ostrych, wyraźnych granic między leksyką polityczną a leksyką propagandową, chociażby ze względu na współwystępowanie i wzajemne oddziaływanie w tekstach, nie jest możliwe. Celem mojej pracy jest: - pokazanie tych jednostek językowych, które w okresie dwudziestolecia międzywojennego znalazły swoje miejsce w odmianie zwanej językiem polityki, - sprawdzenie, w jakim stopniu istniejące już w tej odmianie elementy leksykalne mają ustabilizowane znaczenie i czy nie podlegają modyfikacjom semantycznym, - wyjaśnienie przyczyn (źródeł) ewentualnych zmian znaczeniowych. Pierwszy z czterech rozdziałów, na które podzieliłam rozprawę, stanowi krótkie wprowadzenie w sytuację społeczno- polityczną Polski w latach 1926-1939. Uwagę skupiłam przede wszystkim na tych faktach, które w sposób istotny kształtowały oblicze polskiej sceny politycznej omawianego okresu. W rozdziale drugim przedstawiłam stan badań nad polskim językiem polityki. Wskazuję na różne trudności, które pojawiają się przy próbach wpisania języka polityki w zaproponowane przez językoznawców schematy podziału współczesnej polszczyzny. Część rozdziału poświęciłam nowomowie, jako jednemu ze zjawisk języka polityki, które do tej pory w literaturze polskiej doczekało się obszernych i wnikliwych analiz. Pokazuję różnice i podobieństwa języka propagandy i języka polityki. Rozdział trzeci pracy zawiera charakterystykę wybranych gazet codziennych, które stanowiły źródło ekscerpcji materiałowej. Starałam się pokazać, jak ważny dla kształtowania się świadomości politycznej obywateli był kontakt z wysokonakładową prasą codzienną. Prasa ta, przygotowywana przez grono wybitnych specjalistów - dziennikarzy, literatów, działaczy politycznych, w omawianym okresie cieszyła się zmienną popularnością, ale zawsze pozostawała dla obywateli ważnym źródłem informacji o życiu społecznym i politycznym, a dla organizacji partyjnych jedną z form pozyskiwania zwolenników dla swoich idei i poglądów. Rozdział czwarty zawiera analizę materiału leksykalnego. Przy zastosowaniu metody pól językowo-stylistycznych całość zgromadzonego słownictwa została podzielona i uporządkowana. Wyróżniłam tym samym kilka grup semantycznych: - słownictwo nazywające szersze społeczności, warstwy i grupy społeczne oraz członków tych grup, - słownictwo nazywające poglądy, przekonania, ideologie oraz ustroje, - słownictwo nazywające wyznawców określonych poglądów politycznych, zwolenników i członków partii oraz ugrupowań, - słownictwo nazywające ugrupowania o charakterze politycznym, - słownictwo z pola wyrazowego leksemu rząd, - słownictwo z pola wyrazowego leksemu parlament. Każdą wyodrębnioną jednostkę języka próbuję usytuować w obrębie wyznaczonego pola semantycznego i ustalam jej chronologię. Następnie analizuję jej znaczenie na podstawie definicji zamieszczonych w ogólnych słownikach języka polskiego. Przedstawiam funkcjonowanie leksemu w tekstach prasowych okresu międzywojennego oraz wszelkie wynikające z tego konsekwencje uwidaczniające się w zmianach znaczeniowych. Jednostki językowe w obrębie poszczególnych pól są porządkowane na podstawie ujawniających się relacji semantycznych: synonimii, antonimii, hiponimii.