Nauczyciele w okupowanym Krakowie : 1939-1945

Abstract

Zawsze stanowili i stanowią jedną z najważniejszych grup społecznych i zawodowych. Bez względu na formację ustrojową czy zmieniającą się polityczną i historyczną rzeczywistość. Nauczyciele. Historia dowodzi, że czasem wypełniali swą misję wbrew zasadom i morale. Znamy przecież powiedzenie O.Bismarcka, że to "pruski oficer i nauczyciel..." Ale znamy także nieugiętą postawę polskich nauczycieli w czasach bezprzykładnie trudnych i dramatycznych. Zawsze byli częścią własnego państwa i społeczeństwa. Nowożytne i nowoczesne państwo nie może się bez nich obejść. W tym nowoczesnym państwie i społeczeństwie spotykają się bez mała z każdym obywatelem. Efekty ich pracy widoczne są "teraz" i będą widoczne w "przyszłości". Nauczyciele. Jakże ważna część społeczeństwa. Właśnie im poświęcona jest ta książka, gdyż nie mieli nauczyciele lat wojny i okupacji szczęścia do tego typu opracowań. Ukazało się co prawda wiele prac o szkolnictwie, zarówno jawnym, jak i tajnym, polityce okupanta, martyrologii itd., ale nie ukazała się jeszcze praca, w której zanalizowane by wszechstronnie, w skali całego kraju, np. strukturę społeczną kadry wychowawców, ich wykształcenie, przygotowanie do zawodu, sytuację materialną, warunki pracy i mieszkania oraz szereg innych problemów. A przecież w historii ważne są biografie nie tylko wielkich tego świata. Ważne są też biografie, szczególnie w momentach przełomu, zwykłych szarych ludzi. Suma ich losów składa się przecież także na dzieje grup czy grupy społecznej, jej postawy, zachowania, zjawiska typowe bądź nietypowe. Pojedyncze, ciche dramaty, ale i ciche zwycięstwa nad sobą, swoim strachem, także bezpośrednio nad wrogiem, godne są również zauważenia przez historyka. Podręczniki i monografie raczej tego nie rejestrują, operując — co zrozumiałe - obrazem grupy społecznej, formalnej lub nie, grupy zawodowej, wreszcie klasy, warstwy bądź szerzej społeczeństwa. Temat taki wymaga zresztą szczegółowych, żmudnych i nietypowych studiów. Ale wypełnienie tej luki wydaje się ważnym wyzwaniem wobec środowiska historycznego. Książka, którą prezentuję, nie jest pełną i wszechstronną monografią krakowskich nauczycieli z lat wojny, okupacji i konspiracji (1939-1945). Jest raczej próbą "wywołania" problemu i zainspirowania innych badaczy do podjęcia dalszych studiów. Jest też częścią moich badań o szerszym zakresie, dotyczących wojennych losów krakowskiej inteligencji i społeczeństwa okupowanego Krakowa. Przedmiotem zainteresowania jest grupa krakowskich nauczycieli oraz tych, którzy w wyniku wojny i okupacji znaleźli się w Krakowie. Wyłączono z rozważań w zasadzie pracowników naukowych, gdyż w przekonaniu autora jest to oddzielny problem badawczy. Zasadniczym kryterium "przynależności" do badanej grupy była praca i działalność związana z jawnym czy tajnym systemem szkolnym (szkolnictwo powszechne, zawodowe, gimnazja i licea) oraz walka i martyrologia. Spośród pracowników naukowych uwzględniłem jedynie osoby mieszczące się w założeniach metodologicznych, które określiłem powyżej. Książka składa się z trzech części. Pierwszą stanowi siedem szkiców poświęconych ogólnym problemom tej grupy zawodowej, a połączonych wspólnym tytułem "Postawy - opór - martyrologia". Szkice te winny przede wszystkim "otwierać" badania, a nie syntetyzować ich, podsumowywać czy uogólniać. Zasadniczą częścią książki jest "Słownik biograficzny krakowskich nauczycieli 1939-1945" (ofiary wojny, żołnierze oraz działacze konspiracji, nauczyciele w jawnym i tajnym szkolnictwie). W Słowniku, który publikuję, umieściłem (ze względu na znacznie ograniczone możliwości wydawnicze) jedynie niezbędne informacje i tylko dla przedziału lat 1939-1945. Niejeden biogram to materiał na szerszą opowieść, niekiedy nawet monografię o ludzkim bohaterstwie,determinacji,postawach,a często i śmierci. W niektórych zaś biogramach informację stanowi dosłownie tylko jedno zdanie. Nie było to jednak żadną przesłanką w wartościowaniu zasług. W ocenie autora wszyscy wymienieni w słowniku jednakowo zasłużyli na szacunek i pamięć następnych pokoleń. I wszyscy właściwie zdali ten trudny egzamin ze owej obywatelskiej postawy, wierności państwu, społeczeństwu, ojczyźnie, szkolnictwu i młodzieży. Część trzecią stanowi Aneks, który poprzez szereg syntetyzujących informacji winien być uzupełnieniem zarówno szkiców, jak i Słownika.