Self-learning as a translator's metacognitive tool leading to professional expertise

Abstract

Praca przedstawia wyniki badania przeprowadzonego wśród tłumaczy języka hiszpańskiego w Polsce. Celem badania było scharakteryzowanie profilu zawodowego tłumacza hiszpańskiego oraz potwierdzenie hipotez dotyczących samokształcenia i specjalizacji.

Teoretyczna refleksja nad kompetencją tłumaczeniową nie doprowadziła dotąd do ustalenia kształtu jaki ta powinna przybierać, niemniej oczekuje się, że obserwacja kwalifikacji zawodowych tłumaczy pozwoli wyodrębnić składniki kompetencji, które następnie pomogą stworzyć model kształcenia nowych tłumaczy. W tej koncepcji pomija się całkowicie kwestię, w jaki sposób czynnym obecnie tłumaczom udało się osiągnąć wysokie kwalifikacje zawodowe. W moim badaniu przyjęłam hipotezę, że kompetencja zawodowa przynajmniej w części jest wynikiem samokształcenia.

Z drugiej strony tradycyjne prace nt. kompetencji tłumaczeniowej skupiały się głównie na umiejętnościach językowych, ewentualnie w mniejszym stopniu na umiejętności posługiwania się źródłami (czyli komp. instrumentalnej), kompetencji kulturowej, czy kompetencji strategicznej. W każdym jednak przypadku były one badane jako umiejętności niezbędne do przetwarzania tekstów. Jest to spójne z wizją działalności tłumaczeniowej jako wyłącznie operacji językowej. Wszelkie umiejętności pozajęzykowe, jakkolwiek wzmiankowane w literaturze przedmiotu, nie doczekały się solidnych badań. Powodowało to marginalizację niejęzykowych aspektów działalności tłumaczeniowej i zaniedbywanie badań nad nimi.

W tym kontekście moje badanie miało na celu zwrócenie uwagi na te aspekty działalności tłumacza, które zwykle były pomijane, a które stanowią jej nieodłączny kontekst. Są to czynniki afektywne, społeczne i ekonomiczne zawodu. W mojej pracy przedmiotem badania jest tłumacz, a nie tłumaczenie. Brałam pod uwagę m. in. ukończone studia, dodatkowe kształcenie zawodowe, oddziaływanie rynku, czynniki afektywne i motywacyjne oraz samokształcenie. Wspólną porządkującą perspektywę stanowi dla tych zjawisk samokształcenie tłumaczy zawodowych jako proces warunkowany społecznie i kierowany przez tłumacza. Pojmuję tłumaczenie nie jako produkt, ale jako proces autodydaktyczny, przebiegający w umyśle i emocjach tłumacza oraz w interakcji z otoczeniem. Skupiam się na konsekwencjach, jakie wykonanie zadania tłumaczeniowego niesie dla samego tłumacza.

Ponadto w badaniu ograniczyłam się do grupy zawodowej tłumaczy hiszpańskiego w Polsce z kilku względów. Po pierwsze sytuacja tłumaczy uzależniona jest istotnie w zależności od kontekstu społecznego, rynkowego i kulturowego, w którym działają. W przypadku tłumaczy hiszpańskich w Polsce, którzy rozpoczęli praktykę co najmniej 5 lat temu, występują m.in. takie okoliczności jak: wyjątkowo skromna oferta kształcenia zawodowego podczas studiów, wzrost wymagań wobec tłumaczy i jednocześnie zwiększone zapotrzebowanie na tłumaczenia z różnych dziedzin w ciągu ostatnich 2 dekad. Kolejnym powodem jest moja przynależność do tego środowiska zawodowego, co umożliwia realistyczne zaplanowanie badania oraz interpretację danych zgodnie z ideą intersubiektywizmu. Wreszcie istotną motywacją było to, że polski rynek tłumaczeń jest zdominowany przez język angielski, a tłumaczom hiszpańskiego nie poświęcono dotąd żadnych badań.

Cele badawcze polegały na potwierdzeniu lub zaprzeczeniu dwóch hipotez:

Hipoteza 1: Samokształcenie tłumaczy jest zjawiskiem powszechnym. Ponieważ studia magisterskie w większości przypadków nie dostarczyły czynnym zawodowo tłumaczom języka hiszpańskiego, którzy w chwili obecnej posiadają doświadczenie od 5 do 20 lat, umiejętności koniecznych do wykonywania zawodu, utrzymanie działalności zawodowej i sukces zawodowy muszą być wynikiem samokształcenia. W ramach tego zagadnienia wyznaczyłam również cele szczegółowe: uzyskanie wstępnych danych o strategiach samokształcenia stosowanych przez tłumaczy oraz o czynnikach afektywnych, takich jak postawy i odczucia związane z działalnością zawodową, motywacje, atrybucje porażki oraz poczucie własnej skuteczności. Na tym etapie badania nie zakładałam ustalenia jednoznacznych związków pomiędzy tymi czynnikami. Hipoteza 2: Środowisko tłumaczenia odgrywa decydującą rolę w krystalizowaniu się specjalizacji i rozwoju określonych umiejętności. W związku z tym konieczne jest krytyczne podejście do tradycyjnych modeli kompetencyjnych, stworzonych w środowisku akademickim do celów dydaktycznych. Nie mogą one pełnić funkcji normy regulującej zachowanie tłumaczy zawodowych. Zagadnienie to rozszerzone zostało o cele dodatkowe, polegające na wykorzystaniu samooceny tłumaczy do uzyskania danych dotyczących ich kompetencji, liczby dziedzin specjalizacji i stopnia wyspecjalizowania. Innym celem było uzyskanie informacji o rynku tłumaczeń hiszpańskich w Polsce, którego oddziaływanie przyjęłam jako źródło specjalizacji. Dodatkowy ogólny cel badania polegał na próbie zastosowania teorii eksperckich, sformułowanych w ramach dyscyplin takich jak psychologia kognitywna i ekonomia, do opisu działalności tłumaczy.

W badaniu posłużyłam się kwestionariuszem zawierającym pytania dotyczące rozmaitych aspektów pracy tłumaczy. Przede wszystkim były to podstawowe dane demograficzne, takie jak miejsce, data i kierunek ukończonych studiów, płeć i lata doświadczenia w tłumaczeniu. Kolejne dane należały to trzech obszernych zakresów tematycznych: specjalizacja (dodatkowe źródła zarobków, dziedziny specjalizacji, języki robocze), czynniki afektywne (poczucie własnej skuteczności, motywacje, atrybucja porażki, źródła samooceny) oraz samokształcenie (ilość i charakter stosowanych strategii samokształcenia). W toku analizy danych stworzyłam dwie zmienne opisujące częstość występowanie wąskiej specjalizacji wśród tłumaczy, którą nazwałam wyłączność, oraz częstość stosowania dowolnej strategii samokształcenia, którą nazwałam strategiczność. Jeśli chodzi o zastosowane narzędzie statystyczne, za najodpowiedniejsze narzędzie analizy statystycznej uznałam analizę skupień. Pozwala ona na wyodrębnienie grup o zbliżonych wynikach wewnątrz próby. Moim celem był nie tyle opis ogólnych tendencji w całej populacji, co raczej wykrycie jej wewnętrznego zróżnicowania.

Na podstawie uzyskanych wyników można jednoznacznie potwierdzić pierwszą hipotezę badawczą: Samokształcenie tłumaczy jest zjawiskiem powszechnym. Dowodzi tego szczególnie radykalny wzrost poczucia własnej skuteczności absolwentów po kilku latach praktyki. Potwierdziłam też, że analiza własnych błędów stanowi według tłumaczy główne źródło ich kompetencji. Ponadto, po raz pierwszy wstępnie zidentyfikowałam i opisałam strategie samokształcenia stosowane przez zawodowych tłumaczy. Wśród nich, jednym z interesujących odkryć jest pierwsze miejsce w rankingu strategii dla zapamiętywania dobrych rozwiązań. Podjęłam próbę zinterpretowania tego wyniku w duchu teorii eksperckich, wskazując na podobieństwo opisanego w nich celowego ćwiczenia z praktyką samokształceniową tłumaczy.

W zakresie drugiej hipotezy badawczej: Środowisko jest czynnikiem decydującym dla wykształcenia określonego zestawu umiejętności lub specjalizacji, potwierdziłam, że obserwowane specjalizacje lub ich brak są wynikiem pracy zawodowej tłumaczy w określonych warunkach rynkowych i społecznych. Zarówno specjalizacja, rozumiana jako dziedzina lub dziedziny wiedzy, w zakresie których tłumacz często wykonuje tłumaczenia, jak również kompetencja, czyli zespół umiejętności wykształconych pod wpływem powtarzającego się na nie zapotrzebowania, to pojęcia nie tylko dynamiczne, ale i uzależnione od czynników środowiskowych. Upoważnia to do sformułowania elastycznego modelu kompetencji. Polegałby on na założeniu, że rozmaite zestawy umiejętności mogą umożliwiać poszczególnym tłumaczom osiąganie sukcesu zawodowego w konkretnym otoczeniu. Jednocześnie nie udało się potwierdzić pozytywnego charakteru wąskiej specjalizacji, rozumianej jako zaawansowanej wiedzy wyłącznie z jednej dziedziny. Wprawdzie wyspecjalizowani tłumacze osiągnęli sukces zawodowy wystarczający do kontynuowania pracy w zawodzie, ale obarczeni są niekorzystnymi emocjami. Wyniki sugerują zatem, że specjalizacja i uniwersalność stanowią równoprawne warianty kompetencji tłumacza.

Uzyskane dane pozwoliły nakreślić wszechstronny obraz afektywnej, poznawczej i ekonomicznej sytuacji tłumaczy języka hiszpańskiego w Polsce, niemniej wiele kwestii zostało zaledwie zasygnalizowanych. Niektóre aspekty ze względu na swą złożoność wymagają zaprojektowania szczegółowych badań. Dotyczy to szczególnie zjawiska specjalizacji. Inne kwestie inspirujące pytania badawcze to, między innymi, feminizacja środowiska zawodowego, przyczyny posiadania równoległych zajęć, czy rola prestiżu zawodowego dla samooceny tłumaczy. Zagadnienie strategii i metod samokształcenia, stanowiące główną inspirację tej pracy, zasługuje również na dalszą analizę.

The aim of this dissertation is to present the results of a study conducted in Poland among translators of Spanish. The study sought to describe their professional profile including several affective, environmental, economic and cognitive aspects, and to confirm hypotheses on self-learning and specialisation.

Self-learning was determined to be a common activity among active professionals. Although university studies did not provide translators the necessary skills, many of them persisted in their professional activity, which was understood to be evidence and the result of self-learning processes. Thus, translators are not only agents of their education, but, in a sense, also "products" of translation operations. The main objective of this dissertation is thus to confirm the hypothesis of self-learning, and also to present a general description of translators' specific self-learning strategies. However, as self-learning processes occur simultaneously with the realisation of everyday tasks, I am interested in numerous forms of behavioural, personal and environmental influences. I assume that they reverberate in translator's emotions, self-concept, motivations and decisions. In turn, textual operations, which have been traditionally investigated in Translation Studies, are not examined.

Thus, the study is translator-centred and all the additional data are analysed from her perspective. This additional data belongs to three vast areas: specialisation and the market, qualifications and competence, and affects and attitudes. The dissertation examines those aspects of translation activity that have been largely ignored. Beyond translation competence, none of them have been studied systematically within Translation Studies, which led me to take advantage of copious research results by psychologists and pedagogues. Consequently, in many respects the present work constitutes an exploratory study, which will hopefully serve as orientation for future research. Regarding the conceptual design, the dissertation is informed by Social Cognitive Theory and some other conceptions developed within the fields of psychology and pedagogy. Data elicitation is accomplished by means of a questionnaire based on retrospection and introspection.

Research hypotheses are the following:

Hypothesis 1:

Self-learning of professional translators is a common reality. Since the training they received not only failed to offer the opportunity to specialise, but also completely omitted technical, organisational, economic and affective aspects of the professional activity, professional success and persistence must be the result of developing self-learning strategies. I have also defined the specific objective of collecting data on self-learning strategies used by translators, their self-efficacy, their attitudes and the feelings they have about their professional activity. At this stage of the research, it is not possible to establish an unequivocal relationship between all these elements.

Hypothesis 2:

The translation environment is decisive for developing given skills or specialisation in a field. Therefore, traditional universalist translation competence models, developed for instructional use in an academic settings, cannot be used as a standard to regulate a professional's performance in authentic social and economic contexts. A specific objective related to this goal will be collecting data on translators' competence based on their self-evaluation. I would resist imposing on translators external standards for evaluation, but would instead seek to explore and relate inner categories, such as self-efficacy and self-evaluation, to the actual performance level measured by self-perceived success.

Another objective is to collect data on the translation market for Spanish in Poland, which I believe to be the source of the actual translators' specialisation. I also seek data on the actual training received by Polish translators of Spanish.

The third general objective of this study is to apply expert theories, developed in other disciplines such as cognitive psychology and organisational studies, to translator activity. Since this field has been quite neglected, I seek to fill the gap by shifting the scientific community's attention from institutionally trained student translators to adult, self-trained, successful (or not) professionals.

The results of the study reveal that institutional training has virtually no importance in the professional education of translators. Translators state quite firmly that when they were students, the contents most lacking from university curricula included translation teaching, specialisation and tools. At present, they indicate that the skills missed most in their everyday activity are mostly management skills, specific field knowledge and CAT tools. Regarding the potential sources of competence, translators decidedly indicated self-analysis as the main source of their translation skills. Master's Degree studies appear, as a source of competence, as low as fifth position. The low rating of University studies, together with the poor results of overall self-efficacy upon graduation, constitute a devastating criticism of the university as a vocational training institution. Experienced translators, having known the market demands and requirements of the profession, judge harshly universities' contribution to their education. They instead emphasise their own effort invested in their professional training, which supports my hypothesis on self-learning.

Going a step further from confirming the existence of self-learning among professional translators, I designed a tentative classification of self-learning strategies. Among all the strategies proposed, remembering good solutions sat clearly at the top of the list, and was popular with all the translators. I looked for clues to interpretation of this result in the latest theories on expertise. According to them, not only superior memory effectiveness is observed in experts, but also they employ self-learning procedures in quite a similar way as translators do. At this stage, my ambition is just to acknowledge the parallelism between self-learning translators and deliberately practicing experts.

Regarding translators’ strategic behaviour, I designed a special procedure to define groups of translators who use strategies frequently or do not use them. It was called Strategic Score. The Strategic Score value reflects the frequency with which a translator resorts to one of the self-learning strategies. Contrasting Strategic Score with other results proves that professionals employing a variety of strategies benefit from high self-efficacy. Apparently, the awareness of having plenty of resources to react to situations boosts individuals' confidence.

The results of the study permit me to draw conclusions on the Spanish translation market in Poland. Translators evaluated their level of skills in their usual working environment, which is a reference to the definition of needs. By doing so, they may have completely discarded certain skills which they do not control, and may be perfectly aware of this fact, but judge them unnecessary in their working environment. Since the patterns of specialisation are extremely varied, I focussed on another phenomenon, i.e., the existence of both specialised and unspecialised translators, as identified by the exclusiveness score. The data revealed that narrow specialisation expressed by a high exclusiveness score correlated with relatively low self-efficacy. Moreover, translators with a narrow specialisation tend to do jobs other than translation. Both facts cast doubt on the positive effect of specialisation. Finally, there are reasons that deter some translators from specialising. There is the substantial group of translators who do not specialise at all. They indicate four or more domains in which they frequently accomplish translation tasks. They enjoy higher self-efficacy than those who specialise exclusively in one domain. Moreover, exclusiveness proved not to depend on years of experience, which led me to reject the idea that experience must lead to specialisation as a "more advanced" level of professional competence or expertise.

As for the affective aspects of translator profession, the data reveal links between attitudes and certain skill patterns. Namely, high self-efficacy and a favourable attribution style correlate with high level management and CAT skills. Also, criteria applied for self-evaluation prove meaningful. Translators with high self-efficacy evaluate themselves against money and prestige criteria, while professionals with deficient self-efficacy are mostly self-referenced. This proves the importance of the social components in the translation profession. My results led me to the conclusion that competence and specialisation, as its particular shape, both emerge as a result of social interaction.