Konstrukcje orzeczenia modalnego w wypowiedziach dzieci w wieku przedszkolnym : ujęcie lingwoedukacyjne

Abstract

Celem rozprawy jest próba interpretacji orzeczenia modalnego z punktu widzenia lingwistyczno-edukacyjnego. Dwuwymiarowość zjawiska akwizycji polega na: wyznaczeniu stopnia opanowania konstrukcji orzeczenia modalnego z perspektywy nauki o języku (językoznawstwa ogólnego); kształtowaniu kompetencji językowej w oparciu o propozycję ćwiczeń w zakresie rozróżniania par aspektowych bezokoliczników w pozycji dictum.

Na gruncie lingwistyki edukacyjnej obecność konstrukcji modalnych (repertuar form z bezokolicznikiem) w obrębie członu modalnego (modus) i dyktalnego (w pozycji dictum) traktujemy jako istotny wyróżnik kompetencji przejściowej (świadomość językowa dziecka); kompetencji przybliżonej (rejestrującej stan świadomości językowej ucznia szkoły podstawowej, gimnazjum, liceum); oraz kompetencji docelowej (obejmującej świadomość językową dorosłego użytkownika języka).

Przedmiotem analizy są konstrukcje orzeczenia modalnego z bezokolicznikiem w wypowiedziach dzieci przedszkolnych. Wypowiedzi można ująć w strukturę tekstu, który charakteryzuje potoczność stylu. Tekst rozpatruje się jako zjawisko dynamiczne, procesualne, wskazujące reguły organizacji struktur formalnych, semantycznych i informacji pragmatycznych. Istotę potoczności upatruje się w płaszczyźnie tekstu. Badanie tekstu wypowiedzi potocznych odnosi się do komunikacyjnych całości werbalnych, konkretnych przekazów słownych, dokonywanych przez określoną osobę w danym akcie komunikacji. Przekaz taki posiada wszelkie znamiona indywidualne użycia elementów językowych.

Wszystkie rozważane kwestie językoznawcze są ilustrowane przykładami użyć języka w wielu kontekstach. Materiał badawczy obejmuje teksty mówione dzieci w wieku od czterech do siedmiu lat. Jest fragmentem języka naturalnego, używanego w spontanicznych potocznych sytuacjach.

Dziecięce teksty potoczne realizują się w postaci:

- wersji medialnej rozmowy dzieci z Katarzyną Stoparczyk, prowadzącą i moderującą program edukacyjno - rozrywkowy pt. "Dzieci wiedzą lepiej”, nadawany w trzecim programie Polskiego Radia -korpus materiałowy liczący około 32.000 form wyrazowych;

- rozmowy dzieci i nauczycielki z przedszkola nr 75 w Krakowie; w konwersacjach bierze udział nauczycielka (autorka rozprawy) i czternaścioro wybranych losowo dzieci - korpus materiałowy liczący około 20.000 form wyrazowych; - w niektórych przypadkach uwzględniam rozmowy dzieci z Agnieszką Banaszkiewicz, autorką pracy doktorskiej pt. "Fleksja werbalna w mowie dzieci pięcioletnich", napisanej w Katedrze Logopedii Uniwersytetu Gdańskiego - korpus liczący koło 10.000 form wyrazowych.

Rozprawa składa się z trzech części. Pierwszą stanowi teoretyczne wprowadzenie do omawianych zagadnień: gramatyki konstrukcji, modalności i illokucji w aspekcie rozwojowym, konstrukcji orzeczenia modalnego z bezokolicznikiem, kategorii aspektu i rodzaju czynności czasowników dyktalnych.

Druga część pracy - empiryczna - tworzy korpus tekstów mówionych z przykładami tekstowymi konstrukcji: z bezokolicznikiem być, występującym w tekstach w funkcji leksykalnej (w znaczeniu egzystencjalnym) oraz w funkcji gramatycznej w formie łącznika w orzeczeniu złożonym (modalnym), czy w analitycznych formach czasu przyszłego; konstrukcji z czasownikami modalnymi właściwymi (mieć, chcieć, musieć, powinien, móc) oraz konstrukcji z predykatywami modalnymi (można, trzeba, należy, wolno, da się) w połączeniach z bezokolicznikami w aspekcie dokonanym i niedokonanym; konstrukcji z czasownikiem emocji lubić; konstrukcji wprowadzanych za pomocą spójnika żeby. Konkretyzacje i aktualizacje tekstowe wymagały dodatkowego komentarza o charakterze syntaktycznym, semantycznym, pragmatycznym i kognitywnym.

Przedstawiona przeze mnie w części empirycznej prezentacja konstrukcji orzeczenia modalnego z bezokolicznikiem w wypowiedziach dzieci w wieku przedszkolnym doprecyzowała sformułowania dotyczące funkcji bezokolicznika o aspekty rozwojowe tej formy fleksji werbalnej.

W aplikacyjnej warstwie (trzeciej części) pracy znalazły się propozycje ćwiczeń w zakresie kształcenia i doskonalenia sprawności językowych skoncentrowanych wokół umiejętności wyróżniania (rozpoznawania) tzw. par aspektowych i rodzajów czynności. Zestawy konstrukcji modalnych z bezokolicznikami omawiane w poszczególnych rozdziałach części empirycznej pracy stały się materiałem do konstruowania ćwiczeń.

Pewne wnioski statystyczne zostały przedstawione w części aplikacyjnej pracy.

Zgodnie z założeniami metodologii gramatyki konstrukcji, interpretacja informacji kodowanych przez konstrukcje w kontekście wypowiedzi dzieci, obejmuje zarówno aspekty tradycyjnie rozróżniane jako semantyczne, składniowe, fonologiczne, leksykalne, pragmatyczne i stylistyczne, są one jednak traktowane jako równorzędne i nierozerwalnie związane z opisem kształtu językowego danej jednostki (wypowiedzi). Interpretacja wypowiedzenia polega na rozpoznaniu i pogodzeniu znaczeń wielu konstrukcji w nim użytych. Produkcja wypowiedzeń polega na łączeniu całych konstrukcji, czyli -nakładaniu jednej konstrukcji na drugą i dopasowywaniu ich do siebie. Mechanizm ten ma uchwycić i podkreślić kreatywność języka dzieci.

The thesis is an attempt to study the modal predicate from the linguoaeducational point of view. The attention is focused on the following two areas of acquisition:

determination of the acquisition level of the modal predicate constructions, basing on the theoretical linguistics;

formation of the linguistical competence within the range of differentiation between the perfective and imperfective aspect of verbs.

There are three kinds of the competence of the usage of the modal constructions with infinitivus: intermediate (liguistics awareness in pre-school-age), approximate (liguistics awareness in school-age), and the competence of destination (liguistics awareness of the adult user of laguage).

The investigation concerns the modal predicate constructions with infinitivus originating from utterances of the pre-school children. The structure of their texts can be characterized by: colloquial conversational style of language;

natural language usage in many contexts and in spontaneous situations;

dynamical phenomenon with syntactical, semantic, pragmatic and cognitive rules of structure;

individual usage of language components;

individual intentions (illocution) in special acts of speech.

The analyzed material of spoken texts was realized by children in the age from 4 to 7 years old. There were three kinds of children's colloquial texts:

conversations of the children with K. Stoparczyk originating from the radio program titled "Children know better" - with vocabulary consisting of around 32 000 terms;

pre-school discourses of children from kindergarten no. 75 in Krakow - vocabulary of around 20 000 terms;

examples of conversations from another doctor's thesis titled "Verbal inflexion in the speech of the five years old children" - vocabulary of around 10 000 terms.

The thesis consists of three parts. The first one is devoted to the theoretical background and has the following four chapters: 1) Construction grammar, 2) Modality and illocution in the language acquisition, 3) Modal predicate constructions with infinitivus, 4) Category of the aspects of the perfective and imperfective verb in dictum position.

The second part contains the analysis of examples of the following constructions in linguistical and textual contexts: constructions with infinitivus być, which perform grammatical or lexical functions in text; constructions with modal verbs (mieć, chcieć, musieć, powinien, móc), construction with uninflected verbs (można, trzeba, należy, da się) with perfective and imperfective forms of infinitivus; constructions with emotional verb lubić, sentence constructions with conjunction żeby.

Linguistics interpretation of each construction refers to the syntactical, semantical, pragmatical and cognitive elements of knowledge.

In the third part of the doctor thesis there are some propositions of exercises improving linguistics competence of differentiation of the aspects of perfective or imperfective verbs.

The second part of the thesis provided the data for those exercises.

Some statistical conclusions are presented at the end of the third part.

In accordance with the assumptions of Construction Grammar, the interpretation of utterances is based on recognition and reconciliation of the structure and the meaning of many constructions occurring in those sentences. Children aquiring language join and adapt many different constructions by adjusting and modifying them.

The improving of children's linguistics competence allows them to be more creative.