O tym, co Alicja odkryła... W kręgu badań nad toposem dzieciństwa i literaturą dla dzieci i młodzieży

Abstract

Prezentowana książka powstała z inspiracji drogą naukową i osobowością twórczą Profesor Alicji Baluch, znakomitej badaczki literatury, autorki przełomowej pracy Archetypy literatury dziecięcej, od wielu lat związanej z Instytutem Filologii Polskiej Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. Jest wyrazem szacunku i podziwu dla Jubilatki, która w niezwykły sposób potrafiła pogodzić dziecko z dorosłym, połączyć refleksję nad literaturą dla dzieci z teorią i historią literatury dziecięcej. Tytuł książki O tym, co Alicja odkryła… nawiązuje do słynnej metafory z baśni Lewisa Carrolla, a zarazem określa cenną umiejętność autorki Poezji współczesnej w szkole podstawowej swobodnego podróżowania między dwoma światami: dorosłym i dziecięcym. Na prezentowany tom składają się artykuły przyjaciół, współpracowników, uczniów, kolegów i koleżanek Pani Profesor, pisane z inspiracji naukowych, z literackich „zapatrzeń” badaczki, jak również wynikające z obserwacji dwóch „wielkich tematów” kultury współczesnej – dziecka i dzieciństwa. Materiał przedstawiony w tomie podzielony został na pięć części, z których każda ma swój rodowód w dorobku Jubilatki. Pierwszy tytuł: O tym, co Alicja odkryła… pozwolił na przedstawienie myśli zawartych w jej dziełach. W artykułach tu umieszczonych autorki przyglądają się zarówno tekstom naukowym, jak i literackim Pani Profesor. Starają się przybliżyć czytelnikom, choć część z ukrytych w nich znaczeń, ujawniają ich różnorodność, nowatorstwo i niecodzienność. Autorki analizują intersemiotyczność myślenia pisarki (Alicja Ungeheuer-Gołąb), kulturę literacką młodego czytelnika, odwołując się do metafory „książka jest światem” (Urszula Chęcińska), bajkosferę (Krystyna Zabawa) i ślady sacrum (Grażyna Lewandowicz-Nosal), pokazują, jak jej dorobek stawał się dla innych „inspiracją bez granic” (Stanisława Niedziela). Ujęta tu szeroka bibliografia Jubilatki w dużym stopniu pokazuje, „co odkryła Alicja Baluch” w myśli literaturoznawczej (Justyna Buczyńska-Łaba). Część druga, Okruchy dzieciństwa, koncentruje się wokół kolejnych pól zainteresowań Profesor Alicji Baluch, mianowicie dziecka oraz dzieciństwa jako kategorii wchodzących w trzy kręgi dyskursywne: literaturę, historię i antropologię. I tak oto, tę część otwiera szkic Józefa Zbigniewa Białka przybliżający twórczość Zofii Urbanowskiej, kolejne – Piotra Borka i Kazimierza Karolczaka – przedstawiają obraz dawnego dzieciństwa w świetle dzienników osobistych i epistolografii. Podróżopisarstwo Hanny Mortkowicz analizuje Zofia Budrewicz. O niezapomnianych lekturach wczesnego dzieciństwa traktuje natomiast „gawęda” Zenona Urygi. Zamykają tę część dwa eseje interpretacyjne Krystyny Heskiej-Kwaśniewicz oraz Ryszarda Waksmunda poświęcone literackim zapisom mitologii, antropologii dzieciństwa w utworach Marii Dąbrowskiej i Tove Jansson. Czytając uważnie utwory literackie, odbiorca „czyta też siebie”. Kim jest czytelnik w obliczu tekstu, szczególnie, kiedy tematem literackiego zapisu staje się dziecko uwikłane w ciemną, absurdalną i porażoną złem rzeczywistość? Na tak postawione pytanie próbują odpowiedzieć w trzeciej części książki: Grzegorz Leszczyński, Stanisław Burkot, Ewa Teodorowicz-Hellman, Violetta Wróblewska. Wyjątkową propozycją „uważnej” lektury są tutaj także szkice interpretacyjne Anny Czabanowskiej-Wróbel, Katarzyny Wądolny-Tatar i Bolesława Farona. Innym wątkiem grupy prac zawartych w niniejszej monografii jest problematyka kontaktów dziecka z literaturą. Traktują o tym dwie ostanie części (Co kryje ogród?, Dziecko i jego światy). Próby oddania w pełni „zakamarków” literackich ogrodów podjęto na znakomitych przykładach twórczości dla dzieci i młodzieży, jak: powieściopisarstwa Kornela Makuszyńskiego (Joanna Papuzińska), Czworo dzieci i coś Jacqueline Wilson (Jolanta Ługowska), Koraliny Neila Gaimana (Katarzyna Slany), Doliny Muminków Tove Jansson (Małgorzata Wójcik-Dudek), prozy Marty Tomaszewskiej (Małgorzata Chrobak) i Doroty Terakowskiej (Anita Wolanin). Literackie narracje o malarstwie oraz ich potencjalny wpływ na kształtowanie wrażliwości estetycznej młodego odbiorcy rozważa Magdalena Jonca. Autorzy pozostałych studiów zauważają paidialność dziecięcej poezji (Zofia Adamczykowa), są wrażliwi na język i środki artystyczne poezji kierowanej do najmłodszych (Krystyna Gąsiorek, Elżbieta Mikoś, Maria Ostasz), poszukują książki „najlepszej” (Katarzyna Krasoń, Bernadetta Niesporek-Szamburska) i wreszcie rozważają wpływ nowych technologii na kulturę literacką dzieci i młodzieży (Michał Rogoż).