Od instytucji totalnej ku demokratycznej? Domy pomocy społecznej w Polsce

Abstract

Niniejsza publikacja stanowi próbę ukazania zmian dokonujących się w domach pomocy społecznej. Zakładam, iż zmiany te przebiegają od instytucji totalnej ku demokratycznej, od instytucji zamkniętej ku otwartej. Przyjmuję, iż zmianom tym towarzyszą pewne procesy, które przyspieszyły przekształcanie się domów pomocy społecznej. Należą do nich m.in. demokratyzacja, dezinstytucjonalizacja, profesjonalizacja i globalizacja. Ponadto twierdzę, iż zmiany dokonują się wielopoziomowo, obejmują zarówno wymiar materialny analizowanej instytucji, jak i wymiar osobowy, tj. mieszkańców domów pomocy społecznej. W tym zakresie wskazuję na przejście od wykluczenia ku akceptacji, od przedmiotowego traktowania ku upodmiotowieniu, od bierności ku aktywizacji. Dokonujące się zmiany zamierzam wyjaśnić z perspektywy teorii nowego instytucjonalizmu. Książka składa się z sześciu rozdziałów. Pierwszy rozdział koncentruje się wokół dziejów domów pomocy społecznej: ukazano w nim dynamikę ich rozwoju od działań filantropijnych do zorganizowanych form opieki stacjonarnej; następnie od zakładów opieki całkowitej do domów pomocy społecznej oraz od domów pomocy jako instytucji totalnej ku domom pomocy jako instytucji demokratycznej. Dynamika zmian w domach pomocy społecznej wiązała się z sytuacją społeczną i polityczną kraju, a jej najbardziej widocznym przejawem stają się zmiany zapoczątkowane wraz z transformacją ustrojową kraju. Kolejnych pięć rozdziałów skupionych zostało wokół zmiany dokonującej się w domach pomocy społecznej ze względu na wyznaczone wyżej kategorie. W rozdziale drugim ukazano zatem zewnętrzne, najbardziej widoczne oznaki zmiany w wymiarze materialnym. Obejmują one typologię domów pomocy społecznej, infrastrukturę, standard świadczonych usług oraz przejście od instytucji zamkniętej ku instytucji otwartej (poprzez np. likwidację barier architektonicznych). Rozdział trzeci został poświęcony zmianom w wymiarze osobowym, szczególnie chodzi tu o mieszkańców i zmianę ich pozycji w instytucji. Najbardziej widoczne są zmiany modelu podopiecznego i kreowanie zupełnie nowego wizerunku, tj. od pensjonariusza do mieszkańca, od obowiązków do praw, od uprzedmiotowienia ku upodmiotowieniu, od bierności ku aktywizacji. W rozdziale czwartym ukazana została zmiana relacji interpersonalnych pomiędzy personelem a mieszkańcami. W relacjach tych następuje przejście od nadzoru do partnerstwa, od relacji „my i oni” ku relacji „ja i my”, od opieki ku pomocy, od braku wymaganych kwalifikacji personelu i przypadkowości zatrudniania ku poszukiwaniu profesjonalistów. Uwagę poświęcono tu także specyfice zawodów pomocowych – pomiędzy służbą a wypaleniem zawodowym. Rozdział piąty obejmuje zmianę w wymiarze makrostrukturalnym. Jej przejawami są przechodzenie od monopolu państwa na tworzenie domów pomocy społecznej ku organizacjom pozarządowym i rozwiązaniom alternatywnym, od wyłączności funkcji socjalnych państwa w kierunku prywatyzacji i restrukturyzacji, od mentalności budżetowca w kierunku menedżera, od izolacji instytucji ku społecznej integracji. Ostatni rozdział, szósty, to próba ukazania społecznego wizerunku domów pomocy społecznej z perspektywy mieszkańców, personelu i zewnętrznych obserwatorów. Zmiany w tym zakresie przebiegają ogólnie od krytyki ku akceptacji, a bardziej szczegółowo w opinii mieszkańców od krytyki instytucji ku krytyce współmieszkańców; w opinii personelu od lekceważenia instytucji ku lekceważeniu mieszkańców; zaś w opinii społecznej od krytyki ku akceptacji instytucji z powodu jej niezbędności.