Ojcowie pisarze i córki pisarki

Abstract

Kultura utrwaliła biegunowe obrazy matki i ojca. Ojciec reprezentuje rozum, matka – serce; ojciec to świat, matka – dom. Każdy zna pieśń Serdeczna matko i te słowa: „Lecz kiedy Ojciec rozgniewany siecze,/ Szczęśliwy kto się do Matki uciecze”. O matce, miłości macierzyńskiej i jej relacjach z dziećmi w wieku XIX wiemy dużo. Rola ojców w codziennym życiu domowym i w procesie dorastania dzieci nie budziła analogicznego zainteresowania. Językoznawcze analizy materiału historycznego prowadzą do wniosku przewidywalnego, utrwalającego stereotyp ojca jako troskliwego opiekuna i surowego wychowawcy. Szerszą perspektywę poznawczą, wyraźniej uwzględniającą ekonomiczne, prawne i obyczajowe upodrzędnienie kobiet względem mężczyzn, choć jednostronnie skupioną na negatywnym obrazie ojca, przynoszą studia literaturoznawcze. Obrazy relacji ojców i córek w powieściach XIX wieku są tak różne, że każda próba wyprowadzenia z nich jednego modelu grozi uproszczeniem. Wobec tak różnych przykładów i wyraźnych dowodów, że w XIX wieku relacje ojcowie – córki albo utrzymywały model konserwatywny, albo sterowały ku nowoczesności, przyda się dodatkowy punkt odniesienia w postaci zbioru rzeczywistych (nie fikcyjnych) biografii ojców i córek. Zebrane tu biografie łączy kryterium uprawianej profesji literackiej. Obejmują okres od końca wieku XVIII po połowę wieku XX, przy czym dotyczą tylko osób, których aktywność pisarską uformował wiek XIX. W polskiej kulturze ten wiek rozwinął i upowszechnił mit Urszulki Kochanowskiej. Ojca rozpaczającego po stracie ukochanej córeczki utrwaliły obrazy malarskie m.in. Walerego Eljasza- -Radzikowskiego, Władysława Łuszczkiewicza, Juliusza Kossaka, Feliksa Sypniewskiego czy Jana Matejki. W gronie „niewiast polskich” – zacnych i szanowanych – były dotąd wzorowe lub cierpiące matki, posłuszne córki, patriotki dodające rycerzom animuszu bitewnego. Poetek, które piórem wybijały się na miejsca zarezerwowane dla mężczyzn, nie było (pojawiały się jako odstręczające przykłady dziwadeł). To właśnie w wieku XIX kobiety piszące przestały się bawić piórem, a zaczęły nim zarabiać na życie. Objawiło się wtedy wyjątkowo dużo literatek, które akces do zawodu pisarskiego czy dziennikarskiego zawdzięczały przykładom lub pomocy ojców – literatów. Zaprezentowany tu zbiór nie obejmuje wszystkich par ojców i córek, o których chciałem napisać i do których nawet zebrałem sporo materiału. Im dłużej jednak zbierałem, tym wyraźniej dostrzegałem, że nie zdołam go zamknąć w granicach jednego tomu. Samo zestawienie: Stanisław i Stanisława Przybyszewscy zajęłoby może kolejny tom… Zdecydowałem się na przedstawienie par piszących ojców i córek w układzie chronologicznym, bo w jego ramach wyraźniej widać zmiany ekonomiczne, obyczajowe i światopoglądowe, które warunkowały odmienne trajektorie losów ojców i córek. Biografistyka (z akcentem na psychobiografie) łączy się tu z historią literatury. Większość zaprezentowanych sylwetek to literaci drugo- i trzecioplanowi, którym dotąd humanistyka nie poświęcała uwagi. Z tego niedostatku badawczego wynikło (prawdopodobne) zbyt hojne szafowanie faktografią i bibliografią, a także możliwe jednostronne interpretacje niektórych utworów. Przyszłe badania mogą ujawnić dokumenty dotąd nieznane i skorygować zaprezentowane tu opinie.