Postmodernistyczne gry Iwana Wyrypajewa

Abstract

Iwan Wyrypajew, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli współczesnej dramaturgii rosyjskiej, to artysta wszechstronny. Choć sam często powtarza, że jest przede wszystkim dramatopisarzem, z powodzeniem realizuje się również w innych dziedzinach sztuki – jako reżyser teatralny i kinowy, aktor, scenarzysta, producent, pedagog, ostatnio nawet jako poeta. Obdarzony różnorodnością zainteresowań i umiejętnością pracy na wielu płaszczyznach autor Lipca to także przenikliwy obserwator, który potrafi w wyjątkowy i atrakcyjny sposób opisywać otaczającą go rzeczywistość. Twórczość dramaturgiczna Wyrypajewa od lat przysparza badaczom wielu problemów interpretacyjnych, rzadko bywa też przedmiotem syntetycznych opracowań. Źródeł takiego stanu rzeczy można doszukiwać się przede wszystkim w niejednoznaczności gatunkowej utworów oraz metodzie artystycznej autora Snów. Polega ona na intertekstualnej grze, prowadzonej na poziomie gatunku, języka, relacji autor–narrator–odbiorca oraz związków z tradycją. Artysta świadomie buduje swoje utwory z fragmentów i odniesień do cudzych tekstów, należących zarówno do tradycji literackiej, jak i historycznej, filozoficznej i psychologicznej. Podstawowym budulcem tekstu dramatycznego, który swoje ideowe i artystyczne walory ujawnia jednocześnie w praktyce teatralnej, jest słowo nadające rytm i sens wypowiedzi oraz oddziałujące na emocje odbiorcy. Język bohaterów dramatów unaocznia powierzchowność kontaktów międzyludzkich, nieumiejętność porozumienia się i niemożność zbudowania głębszych relacji. Niniejsza monografia nie pretenduje do miana całościowego i kompletnego oglądu dramaturgii Wyrypajewa, jest tylko próbą jej interpretacji przeprowadzoną przez pryzmat estetyki postmodernizmu, rozumianego jako metoda artystyczna, pozwalająca opisać wielowymiarową rzeczywistość. W kontekście odrębności i specyfiki postmodernizmu rosyjskiego oraz działalności twórczej Wyrypajewa istotny jest postulat „śmierci autora”, wysunięty w eseju z 1967 roku przez Rolanda Barthes’a. Dużą trudność nastręcza odpowiedź na pytanie, jakie jest stanowisko autora Lipca w tej sprawie i czy odżegnuje się on od postrzegania pisarza w Rosji jako proroka, autorytetu moralnego. Sytuacji nie ułatwia sam dramatopisarz, który niejednokrotnie zaprzecza sobie, kwestionując swoje poprzednie wypowiedzi i prowokując słuchacza. W jego twórczości można dostrzec pierwiastki moralizatorstwa i dydaktyzmu przejawiające się między innymi w odwołaniach do takich gatunków jak przypowieść, pouczenie, katecheza, kazanie, w wykorzystywaniu wątków biblijnych czy osobistych doświadczeń mistycznych. Jednakże to poczucie misji zostaje skontrastowane z potrzebą bycia showmanem, który dobrze chce sprzedać produkt, jak często artysta określa swój dramat czy spektakl. Wyrypajew w swojej dramaturgii stawia pod rozwagę istotę ludzkiej egzystencji, dąży do zdefiniowania takich pojęć jak Bóg, wolność, miłość, odpowiedzialność, ukazuje konsekwencje różnorodnych ludzkich zachowań, wyborów, dróg, podejmując wyzwanie rzucone przez poprzedników, którzy w Rosji pełnili rolę autorytetu moralnego, wzorca, mentora. Niniejsza monografia stanowi próbę interpretacji dramaturgii Iwana Wyrypajewa, rozpatrywanej z perspektywy podjętych przez niego strategii postmodernistycznych, opartych na wielopoziomowej grze, łączących wysokie z niskim, tragizm z komizmem, dobro ze złem, piękno z brzydotą, wrażliwość z okrucieństwem.

Ivan Vyrypaev, one of the most outstanding representatives of contemporary Russian dramaturgy, is a versatile artist. Although he claims to be primarily a playwright, he is successful in other fields of art as well, such as theatre and cinema directing, screenwriting, acting, production and education. Bestowed with a variety of interests and the ability to create on many levels, the author of July is also a knowledgeable observer of the world who can describe the surrounding reality in an enticing way. The subject of the research described in this monograph are the texts of plays by Vyrypaev, written through the years 1999–2020, from his first play Dreams (Сны, 1999) to the one created in 2020, Entertainment (Интертеймент). Included are both his issued works and the unpublished texts from the playwright’s archive. The aim of this monograph is to analyze the features and formal solutions used by Vyrypaev that are distinctive of postmodernism, which is understood as a creative method and practice describing the multidimensionality and the diversity of the world. These include, above all, multilevel game, metatext, syncretism and intertextuality. The monograph uses a hermeneutic model of text interpretation that consists in updating its meaning while taking into account its literary and non‑literary contexts. Here drama is understood as a literary genre which at the same time reveals its ideological and artistic qualities in theatre practice. It would seem that what makes Vyrypaev’s works form a coherent tale of the contemporary world is his writing skill, his principles of dramaturgy, and the polyphonic structure of his works, which is generated by the consistently applied principle of combining elements derived from various literary traditions. This tale is a narrative about a Human Being seeking the meaning of life, the limits of freedom, and the relationship between the Self and the Sacred. This analysis of works by Ivan Vyrypaev is based on scientific studies of Polish and Russian literary scholars: Halina Mazurek, Lidia Mięsowska, Katarzyna Osińska, Mark Lipowiecki, Irina Skoropanowa and Paweł Rudniew, who deal with the advancing trends, poetics, and the coexistence of tradition and new methods in contemporary Russian dramaturgy. This monograph consists of two main chapters, preceded by an introduction word which presents the state of research on the subject of Vyrypaev’s drama, the selected methodology and the poetics of postmodernism. The first chapter presents the characteristics of the work of the author of Illusion, one of the most important representatives of the Russian “new drama” («новая драма»). The second chapter consists of three subsections: In postmodern reality, The Author “arranging” the drama and Word – language – text – rhythm. The former highlights the essential role of the author in the process of building his texts, as well as the game he uses at different levels: genre, language, relation with tradition and relation with the recipient. The basis of this research is the claim that for Vyrypaev the Word is the basic building block of the text, giving it the rhythm and meaning, while affecting the emotions of the recipient. The latter part analyses various stylistic means used by the artist, among which are metaphors, metonymies, lexical, syntactic and compositional parallels, alliterations, ellipses, and pleonasms. At the end of the monograph, the results of the analysis are presented and conclusions are formulated.