Bóg daleki i bliski. Szkice o współczesnych wierszach i powieściach

Abstract

Zgromadzone w tej książce szkice mają charakter interpretacyjny. Choć nie stanowią syntezy ani panoramy, łączy je namysł nad problematyką Boga i szerzej: obecnością chrześcijaństwa w powojennej literaturze polskiej. Próbowałem przyjrzeć się zagadnieniu z perspektywy mikro, tzn. poddając bliższemu, bardziej szczegółowemu oglądowi pojedyncze utwory (głównie wiersze), bądź ich wybrane aspekty. Jedynie gdzieniegdzie udało się, mam nadzieję, sformułować wnioski o bardziej ogólnym charakterze, choć starałem się, by zawsze wynikały one z analizy konkretnego materiału literackiego. I w tym sensie przywołane tu wiersze i powieści pozostają w centrum postępowania interpretacyjnego, nie stanowią natomiast dowodowego załącznika do wcześniej postawionych tez. Z drugiej jednak strony mój sposób lektury tekstów literackich nie jest wyabstrahowany z osobistego doświadczenia – nie sądzę zresztą, by w przypadku czytających osób (a nie tylko bytów zredukowanych do społecznych ról i zawodowych kompetencji) taka postawa była w ogóle możliwa. Choć oczywiście owo osobowe „znamię” niekoniecznie musi – a mam nadzieję, że w przedstawionych tu analizach tak się właśnie nie dzieje – dominować, czy choćby nadmiernie uobecnić się w metatekstowym komentarzu. Natomiast niewątpliwie odgrywa ważną rolę w wyczuleniu na pewne aspekty utworów, być może – przy innym ujęciu, innej wrażliwości, innym doświadczeniu – słabo uchwytne lub nawet lekceważone, czy wręcz niezauważalne. Co zresztą jest regułą odwracalną i świadczy o otwartości (ale nie dowolności) danej i po prostu każdej interpretacji. W centrum mojej uwagi znalazły się zatem utwory wybitnych polskich pisarzy drugiej połowy XX wieku. Utwory może nie zawsze te największe, ale z pewnością z wielu względów ważne i znaczące w ich dorobku. Ich wybór został za każdym razem dokonany w przeświadczeniu, iż posiadają wartość samoistną, są interesujące, warte ponownego odczytania – mówią po prostu coś istotnego. Wszystkie one wyrastają także w jakiś sposób z tradycji chrześcijańskiej, czy też przynajmniej w znaczącym stopniu się do niej odwołują. Wybrani autorzy (Czesław Miłosz, Tadeusz Różewicz, Miron Białoszewski, Wisława Szymborska, Zbigniew Herbert, Tadeusz Nowak, Wiesław Myśliwski) czynią z zasadniczych kwestii tego dziedzictwa – zwłaszcza problemu istnienia, obecności i znaczenia Boga – ważny układ odniesienia, mimo iż (w analizowanych przypadkach najczęściej) mamy do czynienia z poddaniem go krytycznemu oglądowi, czy nawet zanegowaniem go. Zaprezentowane spektrum niełatwych i złożonych postaw wobec tego dziedzictwa (od akceptacji po negację) „rozgrywa się” jednak na jego gruncie, wyrażane jest jego „językiem”, co mimo wszystko potwierdza jego doniosłość, pozwala – przynajmniej przyczynkowo – prześledzić jego recepcję, wreszcie uzasadnia decyzję wspólnego ich omawiania i rozszerza nieco zakres aplikacji interpretacji kerygmatycznej.