Refleksja w kształceniu językowym. Zastosowanie dzienników w nauczaniu zorientowanym na działanie

Abstract

Głównym założeniem pracy było wprowadzenie refleksji w różnych kontekstach zintegrowanego kształcenia językowo-przedmiotowego, dlatego badanie przeprowadzono w trzech uczelniach wyższych w Małopolsce: w latach 2009–2011 w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Tarnowie, w latach 2011–2018 w Jagiellońskim Centrum Językowym Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz w latach 2018–2019 na Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie. Opierając się na badaniu w działaniu, wykorzystano refleksję w celu zwiększenia efektywności uczenia się i skutecznego wykonywania działań komunikacyjnych. Równocześnie zakładano, że identyfikacja potrzeb i eliminacja problemów, jakie mogły się pojawić w badaniu, to kolejny wyznaczony w pracy priorytet. Założono wykształcenie takich umiejętności, które mogłyby być studentom przydatne w ich przyszłej pracy zawodowej. W rozdziale pierwszym przedstawiono istotę kształcenia językowego w szkolnictwie wyższym ze szczególnym zwróceniem uwagi na taksonomię sfery poznawczej Benjamina Blooma oraz rolę, jaką kompetencje odgrywają w kształceniu (nie tylko językowym). Główną przesłanką było to, że nauczanie i ocenianie języka w szkolnictwie wyższym niesie wiele problemów i wyzwań, które związane są głównie z brakiem określenia kompetencji, których uczący się będą potrzebowali w przyszłej pracy zawodowej, a także brakiem odpowiednich narzędzi pomiaru efektów kształcenia oraz odpowiadających im kryteriów oceniania. W rozdziale drugim szczególną wagę przywiązano do refleksji, która stała się w ostatnich latach szczególnym tematem zainteresowań. Mimo iż trudno zdefiniować i określić, czym jest refleksja oraz jak jej nauczać, często słyszy się o potrzebie jej stosowania. Pomimo wielu korzyści jest bardzo rzadko wprowadzana w polskiej edukacji jako celowe narzędzie świadomego i aktywnego procesu uczenia się. Tematyka pracy związana jest z potrzebą określenia umiejętności dokonywania refleksji przez studentów i możliwości jej wykorzystania w kształceniu językowym. W pracy poruszona została również problematyka „refleksyjnej praktyki” (Schön, 1983) w kontekście przygotowania do pracy zawodowej. Głównym przedmiotem rozważań i analiz w rozdziale trzecim były dzienniki kształcenia (DK; ang. learning journals) jako narzędzie służące refleksji i pozwalające na interakcje pomiędzy uczestnikami procesu kształcenia. Kluczowym założeniem było wykorzystanie dzienników kształcenia do efektywnego rozwijania sfery psychomotorycznej dokonującego się przez refleksję. Z tego powodu zastosowano podejście do uczenia się zorientowane na działaniu (ang. action-oriented learning), które szczegółowo przedstawione zostało w Europejskim Systemie Opisu Kształcenia Językowego (ESOKJ, 2003, s. 20). Skupiono się także na roli studentów i podejmowanych przez nich działaniach edukacyjnych widocznych w pisemnym dyskursie dzienników kształcenia. Próba zbadania umiejętności dokonywania refleksji za pomocą dzienników kształcenia wydaje się nowym wyzwaniem głównie dlatego, że integruje procesy myślowe ze sferą działania. W pracy skoncentrowano się na obserwacji zachowań uczących się w odniesieniu do podejmowanego pisemnego dyskursu. Niniejsza monografia ma na celu diagnozę i próbę poprawy obecnej sytuacji w zakresie stosowania pisemnych refleksji w kształceniu językowym na uczelniach wyższych. Przez zastosowanie dzienników kształcenia, które mogą mieć wpływ na rozwój kompetencji studentów, badano, czy okażą się one wartościowym narzędziem zorientowanym na holistyczny rozwój uczących się oraz czy refleksja może rozwijać umiejętności metapoznawcze studentów. W rozdziale czwartym zaprezentowano koncepcję projektu empirycznego, który skupiał się na badaniu rozwoju refleksyjnej praktyki w kształceniu językowym. Przedstawiono w nim problematykę i zakres badań, użyte metody badawcze i techniki gromadzenia danych, jak również opis i cel badania. W rozdziale piątym zebrano wyniki przeprowadzonych badań, które koncentrowały się na analizie wiedzy o zadaniu, samowiedzy studentów oraz ich wiedzy strategicznej o skutecznym działaniu. W rozdziale szóstym podjęto próbę określenia trafności i rzetelności dzienników kształcenia na podstawie pisemnego dyskursu refleksji, który oparto na opisie i analizie zdarzeń krytycznych. W rozdziale siódmym przedstawiono rolę dzienników kształcenia w procesie dokonywania refleksji i samooceny kompetencji językowych. Zawarto w nim także uwagi końcowe, w których skład wchodzą implikacje związane z prowadzeniem dzienników kształcenia w szkole wyższej oraz wyznaczenie głównego kierunku badań nad dziennikami kształcenia w przyszłości.

In this monograph the results of a longitudinal study were presented which aimed at investigating the dissemination of reflective learning journals. The research was conducted between 2009–2019 among students from three higher universities in Lesser Poland, namely State Higher Vocational School students in Tarnow, the Jagiellonian University in Krakow and Pedagogical University of Krakow. Qualitative data were used in the study, which consisted of students’ written reflections and observations. The intention was to apply action research and narrative study to understand the nature of reflection and self-assessment. Data from 245 students (177 female and 48 male, age 20–38) were collected and analyzed as the evidence obtained in the process of data collection and interpretation. The results showed great variance across different students in their development of knowledge, skills and competences of the complex phenomenon of reflection, the nature of feedback and self-assessment. The study dealt with reflective learning journals (RLJ) in three contexts of higher education in Lesser Poland. The researcher was trying to assign the extent to which reflection may influence the sense of agency in learner lifelong learning development. The main issues referred to students’ metacognitive skills. The aim of the longitudinal qualitative research was to display the current state of the use of reflection in developing learner discursive skills and encourage CALL interaction. The main goal was to establish construct validity and develop rubrics in order to provide transparent approach to the use of Reflective Learning Journals (RLJ). The overall aim of the empirical study was to distinguish practices that contribute to the enlargement of action-oriented learning at the tertiary level by inviting active participation on the part of the students in order to enhance understanding and the appreciation of their own learning. The adopted approach to self-inquiry and self-observation was worth researching because it brought some implications showing benefits as well as limitations of the aspect of learning. Reflective Learning Journals appear to be a valuable source of insight into students’ skills and competences needed in their future professions.