Rozwijanie umiejętności komunikacyjnych dziecka w wieku przedszkolnym : wybrane konteksty

Abstract

Posiadanie umiejętności komunikowania się jest niezbędne dla funkcjonowania we współczesnym świecie, dla pełnienia, coraz to nowszych i bardziej złożonych, ról społecznych. Poznanie umiejętności komunikacyjnych dziecka stanowi obszar zainteresowań badawczych wielu dyscyplin naukowych, między innymi językoznawstwa, psychologii rozwojowej i społecznej, psycholingwistyki, antropologii, a także pedagogiki. Badania nad językiem, prowadzone z wielu perspektyw, pokazały, że „różnorodność, bogactwo, elastyczność i płynność procesu przyswajania języka niewątpliwie stanowią o jego sile. Dzieci uczą się języka nawet w najbardziej niesprzyjających okolicznościach" (Rice 2007: 258). Podobnie dzieje się z umiejętnością komunikowania się, która w toku rozszerzających się doświadczeń społecznych dziecka w sposób oczywisty, czasem wręcz niekontrolowany, doskonali się. Umiejętność porozumiewania się z otoczeniem jest niezbędna do funkcjonowania we wszystkich rolach społecznych, w tym przedszkolaka, a później ucznia. Przyjmując założenie, że proces edukacyjny jest ciągiem kontaktów interpersonalnych, wzajemnych oczekiwań, interakcji, dążeń do wyrażania siebie poprzez różnorodne procesy komunikacyjne (Koć-Seniuch 1998), możemy stwierdzić, że w edukacji komunikowanie się jest jednym z najważniejszych czynników rozstrzygających o przebiegu i jakości tego procesu. Nauczyciel, obok przejawiania przez siebie rozwiniętych sprawności komunikacyjnych, powinien posiadać rozległą wiedzę o etapach nabywania, uwarunkowaniach, możliwości rozwijania u dzieci tych umiejętności. Przejście ze „sfery prywatnej", którą jest dom rodzinny, do „sfery publicznej", czyli przedszkola lub szkoły, może być dla dziecka źródłem wielu problemów związanych z funkcjonowaniem w grupie, a tym samym z różnymi aspektami procesu porozumiewania się. Nauczyciele, odmiennie niż rodzice, nie zawsze podejmują trud zrozumienia znaczenia słów i zachowań dziecka, co sprzyja napotykaniu przez nie nowych wyzwań komunikacyjnych (por.: Wood 2006: 137). Wzajemne powiązania występujące pomiędzy poziomem umiejętności językowych i komunikacyjnych a procesami uczenia się kierują uwagę dorosłych na osiągnięcia szkolne dzieci. Badania dowodzą, iż sukcesy w uczeniu się mogą zależeć zarówno od umiejętności intelektualnych, jak i od umiejętności komunikowania się rozwijanych w środowisku rodzinnym i edukacyjnym. Przypuszcza się, że problemy, z jakimi muszą radzić sobie dzieci, podejmując próby logicznego myślenia, wynikają częściowo, a nawet niekiedy całkowicie, z trudności z komunikacją oraz językiem. A zatem, rozwijanie umiejętności komunikowania się w wieku przedszkolnym powinno być ważnym obszarem działań dorosłych, którym bliskie jest przygotowanie dziecka do funkcjonowania w roli ucznia. Komunikowanie się, czyli użycie języka w określonej sytuacji społecznej, kieruje naszą uwagę na pragmatyczne zagadnienia tego procesu. W najprostszym ujęciu można przyjąć, że pragmatyka, wskazując reguły prawidłowego posługiwania się językiem, kieruje się zasadą „poznaj i uznaj punkt widzenia swojego rozmówcy" (Ninio, Snów 2007: 331). Analiza pragmatyczna przebiegu komunikowania się zakłada, że przedmiotem zainteresowań badacza nie jest zdanie (przedmiot zainteresowań głównie lingwistyki), lecz wypowiedź, która rozumiana jest jako jednostka komunikacji w określonym kontekście, uwzględniającym perspektywę nadawcy i odbiorcy (Blum-Kulka 2001). Im też, a nie zdolnościom systemowym, poświęcone będzie prezentowane opracowanie, podejmujące próbę przedstawienia teoretycznych i empirycznych kontekstów rozwijania umiejętności komunikacyjnych dziecka. Wybrane obszary rozważań teoretycznych obrazują wyniki badań własnych, których fragmenty były już wcześniej publikowane, a obecnie są uaktualnione i rozszerzone. Przeprowadzono wiele badań nad rozwojem umiejętności porozumiewania się w dzieciństwie, w których zmierzano do odkrycia, jak dzieci uczą się mowy i komunikowania się. Niewiele z nich prowadzono w środowisku przedszkolnym. Interdyscyplinarne badania nad procesem komunikowania się dzieci w większym stopniu dotyczą opisów kompetencji językowej i komunikacyjnej w wybranych sytuacjach społecznych, a prezentacje ich wyników są rozproszone w wielu publikacjach. Wydaje się, że analizy przebiegu tego procesu w przedszkolu nie są dostatecznie rozpoznane. Dlatego celem autorki jest przedstawienie czytelnikowi, na tle charakterystyki wybranych zagadnień dotyczących rozwoju umiejętności komunikacyjnych, uwarunkowań psychospołecznych i edukacyjnych rozwijania umiejętności komunikacyjnych w przedszkolu. Ponadto podjęłam próbę wskazania obszarów zagadnień istotnych, według mnie, dla przebiegu procesu porozumiewania się dziecka w wieku przedszkolnym oraz kierunków pracy w zakresie rozwijania umiejętności komunikowania się. Konstrukcja książki podporządkowana jest przyjętemu założeniu, że rozwój języka i komunikacji wzajemnie się warunkują, co dobrze oddają słowa, że „prawdopodobnie największą zaletą języka jest to, że umożliwia nam komunikowanie się i koordynowanie działań z innymi ludźmi w obrębie własnej grupy" (Gopnik i in. 2004: 1 13). Publikacja składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym przedstawiam podstawowe pojęcia związane z procesem komunikowania się, a w drugim charakteryzuję przebieg i uwarunkowania rozwijania się mowy w dzieciństwie. Rozdział trzeci przeznaczyłam na omówienie przesłanek psychospołecznych warunkujących stymulowanie kompetencji komunikacyjnej przedszkolaków. W kolejnym rozdziale, czwartym, przedstawiłam sposoby mówienia dzieci w odmiennych sytuacjach społecznych, podejmowane dla zrealizowania różnych celów komunikacyjnych. Kierując się słowami D. Wooda (2006: 18), który stwierdził, że „książka opisująca rozwój [...] języka będzie jednocześnie książką o nauczycielach i nauczaniu", pisząc o rozwijaniu umiejętności komunikacyjnych dzieci, rozdział piąty poświeciłam zagadnieniu przygotowania nauczycieli do podjęcia działań edukacyjnych w tym zakresie. Publikacja adresowana jest do przyszłych pedagogów oraz do nauczycieli małego dziecka, czyli tych wszystkich, dla których, jak zauważył S. Grabias (2003: 1 1), „obcowanie ze słowem wpisane jest w zakres ich zawodu". Umiejętność komunikowania się rozwijana jest przez wiele lat, co powoduje, że dzieci, aby funkcjonować w nowych rolach społecznych, na przykład ucznia, wciąż powinny mieć okazję do doskonalenia posiadanej kompetencji komunikacyjnej. Ich nauczyciele muszą sprostać językowym i komunikacyjnym wymaganiom, jakie stawia przed nimi konieczność organizowania procesu edukacji. Dlatego można przypuszczać, że informacje zawarte w prezentowanym opracowaniu mogą być także przydatne dla nauczycieli kształcenia zintegrowanego, opisują bowiem niektóre z zakresów kompetencji komunikacyjnej dziecka wstępującego do szkoły. Szczególnie mam nadzieję, że z przedstawionych charakterystyk wybranych kontekstów komunikowania się skorzystają studenci pedagogiki, dla których publikacja ta może stanowić wstępne źródło informacji o problematyce komunikowania się w dzieciństwie oraz o znaczeniu sprawności komunikacyjnych w życiu dziecka.