Potoczność wypowiedzi dziecięcych na podstawie audycji radiowej „Dzieci wiedzą lepiej”

Abstract

Celem rozprawy jest próba spojrzenia na zagadnienie potoczności w wypowiedzeniach dziecięcych z punktu widzenia pragmalingwistyki, lingwistyki kognitywnej i edukacyjnej. Dwuwymiarowy sposób przyswajania kompetencji językowej opiera się na współzależności składnika lingwistycznego i edukacyjnego. Wiedza potoczna, opierając się na języku naturalnym, wykorzystuje jednostki, które są wieloznaczne, a ich znaczenie może być zależne od użytego kontekstu. Wiedza potoczna ma tworzyć bazę kognitywną, konieczną, a nawet wystarczającą do funkcjonowania w skali jednostki

(A. Awdiejew 1992: 22). Bezpośrednią inspiracją do wyróżnienia czterech generalnych zasad myślenia potocznego jest w pracy koncepcja Alfreda Schütza, a zwłaszcza jego rozważania na temat schematu odniesienia i przekładalności perspektyw w potocznej interpretacji ludzkich działań (A. Schütz 1984, 1970). Chodzi o zasady:

a) stosowania schematu odniesienia;

b) typizacji;

c) myślenia antropocentrycznego;

d) ukonkretniania abstrakcji (por. J. Warchala 2003: 34- 40).

Zasady antropocentryzacji i ukonkretniania abstrakcji są traktowane jako podstawowe cechy potocznego sposobu myślenia i przeżywania świata, co skłania badaczy do postrzegania ich jako istoty potoczności oraz istoty języka potocznego (W. Lubaś 1986).

Biorąc pod uwagę charakter dwuwymiarowości analizy lingwoedukacyjnej, skoncentrowano się na konkretnych tekstach, które zostały zarejestrowane podczas programu radiowego Dzieci wiedzą lepiej, prowadzonego i moderowanego przez Katarzynę Stoparczyk w Trzecim Programie Polskiego Radia. W 2005 i 2006 roku zostały wydane płyty

z nagraniami we współpracy z „Grupą Mo Carta” i Henrykiem Sawką. Wypowiedzi dzieci (przedszkolaków 4-6 lat) skupiają się wokół tematów narzuconych przez prowadzącą,

a dotyczą świata i rzeczywistości otaczającej przedszkolaków. Audycja radiowa, która ma charakter programu edukacyjno-rozrywkowego, zbliżona jest swoją formą do gatunku

talk-show. Jest on oparty na rozmowie spontanicznej. W programie została wykorzystana najprostsza konfiguracja dialogowa, oparta na pytaniu i odpowiedzi. Wymiana ma tutaj postać zamkniętej sekwencji. Elementy według pewnego sposobu są uporządkowane, tzn. inicjacja rozpoczyna sekwencję, reakcję wprowadza się przez inicjację, a coda (potwierdzenie) nieobligatoryjnie ma zadanie kończyć wypowiedź (J. Warchala 1991: 47). Tematyka prowadzonych dialogów obejmuje sferę życia: rodzinnego, koleżeńskiego, towarzyskiego oraz kontaktów poza wspólnotowych. Materiał badawczy stanowią zebrane 73 tematy nagrań.

Potoczność jako kategoria stylistyczno-komunikacyjna jest opisywana w pracach językoznawczych w kilku zakresach, które też uwzględniono w rozprawie:

a) w ujęciu szerszym, gdzie badacze odnoszą się do pojęcia spontaniczności mówienia, czyli aktów mowy;

b) w ujęciu wskazującym na pojęcie uzualności: potoczność tutaj mieści się w zwyczaju językowym, staje się aktualizacją systemu przez uproszczenie jego struktury, polega to na przekształceniu abstrakcyjnego systemu językowego w procesie naturalnej, bezpośredniej komunikacji w rejestry o niższym stopniu abstrakcyjności, które zmierzają do konkretyzacji (W. Lubaś 1988);

c) potoczność wykazuje się m.in. swoistym ekspresywnym słownictwem, które jest połączone z nieoficjalnością i niespecjalistycznością. Wyróżnia to leksykę w odniesieniu do jej wspólnoodmianowego charakteru;

d) w ujęciu kulturowo-semantycznym potoczność sprowadza się do cechy antropocentryczności i antropologiczno-językowej koncepcji stylu, zakładającej opis dyferencjacji stylowej języka przez pryzmat kategorii semantycznych, ontologicznych i kognitywnych; na język potoczny składa się zasób środków językowych oraz wyrażany przez nie potoczny obraz świata, będący wynikiem połączenia aspektu kognitywnego

i pragmatycznego (praktycznych celów i motywów zachowania językowego)

(S. Gajda 1991: 72).

W części teoretycznej pracy znalazły się rozdziały, które dotyczą: 1. potocznego definiowania pojęć; 2. potocznej interpretacji świata

i człowieka w kontekście nabywania języka; 3. struktury audycji radiowej w kontekście potoczności wypowiedzeń dziecięcych.

W części empirycznej pracy znalazły się konkretyzacje i aktualizacje tekstowe potoczności we fleksji nominalnej, werbalnej oraz fonetyce wypowiedzi dziecięcych. Kształtowanie tekstów potocznych (dziecięcych wypowiedzi) w płaszczyźnie werbalnej (dźwiękowej, morfologicznej, składniowej, semantycznej) oparte jest na zasadzie eliptyczności, redundacji, gry słownej, zmniejszonego stopnia zgramatykalizowania tekstu (ograniczeń związanych z dezintegracją morfologiczną, składniową i tekstową) (J. Warchala 2003).

Kolejną część stanowi część aplikacyjna, która jest także analizą zebranego materiału systemu leksykalnego, słowotwórczego

i składniowego. Obejmuje wybrane zagadnienia, mające charakter stylu potocznego. Jest to część aplikacyjna, bowiem pokazuje także ustalenia dotyczące możliwości realizacji w obrębie wymienionych systemów

z uwzględnieniem kompetencji przejściowej dziecka, kompetencji przybliżonej (ucznia) i kompetencji docelowej (dorosłego użytkownika języka). Najszerszej analizie poddano system leksykalny i słowotwórczy. Można tutaj mówić o ujęciu kulturowo-semantycznym potoczności, w którym znajdują się elementarne, „codzienne”, egzystencjalne doświadczenia człowieka, utylitarny, praktyczno-życiowy punkt widzenia, ocenianie rzeczywistości pod kątem potrzeb konkretnego człowieka (w tym przypadku-dziecka) i wedle jego możliwości percepcyjnych.

W aplikacyjnej warstwie obejmującej system składniowy szczególną uwagę poświęcono predykatywności i atrybutywności argumentów przedmiotowych w wypowiedzeniach dziecięcych z uwzględnieniem w niej funkcji orzecznika i przydawki. Argumentowanie przedmiotowe wymaga użycia przez dzieci konkretności, co też jest istotną cechą stylu potocznego.

W lingwistyce edukacyjnej szczególny nacisk kładzie się na aspekt aplikacyjny analizy materiału językowego związanego z praktyką postępowania dydaktycznego

i logopedycznego. Stąd wykorzystanie zebranego materiału badawczego może ukierunkować kształtowanie wypowiedzi dziecięcych w zakresie kształcenia sprawności językowych i dążeniu do opanowania kompetencji docelowej języka ogólnego. Spojrzenie na sprawności językowe przyswajane przez dziecko pod kątem potoczności pozwala określić umiejętność porozumiewania się dzieci i możliwości komunikowania się. Jednocześnie pokazuje, w jaki sposób rzeczywistość jest przez przedszkolaków spostrzegana.

The aim of this dissertation is attempt to look at the issue of colloquial in child’s statements in terms of pragmalinguistic, cognitive and educational linguistics.

A two-dimensional acquisition of linguistics competence is based on the interdependence of linguistics and educational component. Colloquial knowledge uses elements language, that are ambiguous and their meaning may dependent on the context. Colloquial knowledge creates cognitive base, necessary and even sufficient for the operation of the individual (A. Awdiejew 1992: 22).

Alfred Schütz concept is direct inspiration for the award four general principles of the colloquial thinking. These principles are:

a) the use of a reference scheme;

b) typification;

c) anthropocentric thinking;

d) specification of abstraction (J. Warchala 2003: 34- 40).

The anthropocentric and specification of abstraction rules are treated as basic features of the colloquial way of thinking and experiencing the world, leaning the researchers to perceive them as being commonness and the nature of colloquial language (W. Lubaś 1986).

Specific texts about defining terms by children (age 4-6) gathered on the basis of a radio show “Children Know Better”. The host of the programme is Katarzyna Stoparczyk. “Children Know Better” is a radio show broadcast on the Third Programme of the Polish Radio in the morning radio band. Children who take part in the show have an opportunity to express their opinions on political and economic issues, as well as to comment on current events connected with culture and art. The broadcast has an educational and entertaining character; its form is similar to the talk-show. It is based on a spontaneous conversation. The program uses the simplest dialog configuration, based on the question and answer. Topics of the dialogues include spheres of family, peer and social life and non-community relations. The research material consists of 73 recordings. Colloquial as a stylistic and communication category is described in the linguistic works in several areas, which are also included in the dissertation:

a) in a broader approach, where researchers refer to the concept of spontaneous speech (speech acts);

b) in terms of pointing to the concept of usualis: colloquiality here is the habit of language, it becomes a system update by simplifying its structure. It is transformation of an abstract system in the process of natural and direct communication in the records of the lower level

of abstraction, that aim to substantiation (W. Lubaś 1988);

c) colloquial among other things shows: specific expressive vocabulary, that is connected to unofficiality and non-specialistic;

d) in terms of cultural and semantic colloquial refers to the features of anthropocentrical and linguistic-anthropological concept of style.

The theoretical part of the dissertation includes chapters that are relate to:

1. the colloquial definition of terms;

2. the colloquial interpretation of the world and of man in the context of language acquisition;

3. the broadcast structure in the context of children’s utterances.

The empirical part of the dissertation contains concretizations and text updates of colloquial in nominal inflection, verbal and phonetics of children’s utterances.

Developing conversational texts (children’s speech) in the plane of verbal (audio, morphological, syntactic, semantic) is based on

the principle of elipticity, redundancy, verbal games, the reduced level of text grammaticalization (the limitations of morphological, syntactic and textual disintegration) (J.Warchala 2003).

The next part of the work is applicational part, that is also an analysis of the collected material of lexical, syntactic and word-formation system. Includes selected issues having the character of everyday style. This part shows findings about abilities of implementation within the listed systems, including transient competence of a child, the approximate competence (the student) and the target competence (adult language user). Also the lexical and formative systems were analyzed there we can talk about cultural and semantic depiction of colloquial, that are elementary “everyday“ man’s existential experience, utilitarian, practical point of view, the assessment of reality in terms of the needs of a specific person (in this case- a child) and according to his perception possibilities.

In the educational linguistics, special emphasis is placed on the application aspect of the language material analysis connected with the practice of language teaching and speech therapy procedure.

This, the use of collected research material can direct the development of speech in children’s language skills training and striving to master the target language competence overall. A look at the language skills assimilated by the child in terms of colloquial allows to describe children’s ability to communicate and communication possibilities. All the same time shows how reality is by preschoolers perceived.