Biblia Wujka (1599) a Biblia gdańska (1632) w świetle wzorca stylowego polszczyzny biblijnej

Abstract

Podjęte w rozprawie zagadnienia wpisują się w nurt badań biblistycznych z obszaru filologii biblijnej i teorii przekładu. Materiałem do badań stanowiących trzon pracy są dwa staropolskie tłumaczenia Pisma Świętego na język polski: katolicka Biblia Jakuba Wujka (1599) oraz protestancka Biblia gdańska (1632). Wybór materiału źródłowego nie jest przypadkowy. Biblia Wujkowa przez ponad trzy wieki funkcjonowała w roli tłumaczenia kanonicznego, była obecna w liturgii i w użyciu prywatnym katolików. Jednak cenili ją i korzystali z niej także wyznawcy innych kościołów, a wielcy twórcy literatury wzorowali na niej językowe stylizacje swoich utworów. W środowisku protestanckim analogiczną pozycję zajmowała Biblia gdańska. Obydwa przekłady zapisały się zatem w historii polskich tłumaczeń Pisma Świętego jako teksty bardzo ważne tak pod względem kunsztu translatorskiego, jak i rozpowszechnienia. Co najważniejsze jednak, wpłynęły w sposób znaczący na kształtowanie się cech stylowych współczesnej polszczyzny biblijnej. Wymienione tłumaczenia poddano wnikliwej konfrontacji pod względem językowo-stylistycznym w celu zbadania stopnia ich osadzenia w tradycji polskiej translatoryki biblijnej oraz ustalenia ich wkładu w ukształtowanie się współczesnych ram językowych rodzimego stylu biblijnego, a także religijnego.

Jednakże celem najważniejszym było zbadanie zależności tłumaczenia ewangelickiego od Biblii katolickiej. Powinowactwo to bowiem, choć wielokrotnie postulowane, nie zostało jak dotąd poparte językoznawczą analizą która w sposób całościowy porównywałaby obydwa teksty. Wszelkie spekulacje na ten temat wynikały raczej z fragmentarycznego oglądu materiału lub z weryfikacji jakiejś wybranej kategorii zjawisk językowych. Dlatego w rozprawie tej poddano wnikliwej analizie ilościowej i jakościowej całe teksty przekładów i wzięto pod uwagę wszystkie te płaszczyzny języka, które zawierają najważniejsze wyznaczniki polszczyzny biblijnej i tworzą podstawę tradycji translatorskiej Pisma Świętego. Przedmiotem badań stały się więc: wykładniki leksykalne (semityzmy, grecyzmy i latynizmy; leksyka onomastyczna i słownictwo pochodzenia rodzimego), wybrane cechy syntaktyczne (konstrukcje imiesłowowe i bierne; szyk orzeczenia i zaimka dzierżawczego; rodzaj przydawki w grupach nominalnych oraz wielospójnikowe użycie wskaźników zespolenia międzyzdaniowego), a wreszcie utrwalone połączenia wyrazowe. Oprócz zestawienia tekstów oraz próby oceny stopnia ich pokrewieństwa, w pracy zawarto także opisy zachodzących w tłumaczeniach zjawisk lingwistycznych, ich znaczenia w tekście oraz poziomu petryfikacji. Rozprawa składa z trzech części zasadniczych oraz części bibliograficznej. Pierwsza z nich dotyczy zagadnień źródłowych i teoretycznych. Poruszone w niej zostały kwestie biograficzno-historyczne związane z osobami Jakuba Wujka i Daniela Mikołajewskiego, jak też z losami dokonanych przez nich tłumaczeń Pisma Świętego. Część ta zawiera także rozdział charakteryzujący cechy stylu polszczyzny biblijnej według kryteriów podziału zaproponowanych przez Danutę Bieńkowską Stanisława Koziarę oraz Marzenę Makuchowską. W drugiej części dysertacji zaprezentowany został materiał badawczy zaczerpnięty z Biblii Wujka i Biblii gdańskiej z podziałem na trzy główne rozdziały prezentujące wybrane płaszczyzny języka: leksykę, składnię i stałe konstrukcje wyrazowe. W obrębie każdej z płaszczyzn zawierają się wewnętrzne podziały wyznaczone przez poszczególne inwarianty stylowe polszczyzny biblijnej. Wszystkie przedstawione zjawiska językowe opatrzone zostały wstępnym podrozdziałem teoretycznym omawiającym ich pochodzenie, strukturę gramatyczną zastosowanie i funkcję w tekście, z uwzględnieniem opisu wyników niektórych studiów językoznawczych w zakresie danych form. Ostatnia część pracy prezentuje wnioski wypływające ze wszystkich porównań i analiz. Stanowi tym samy podsumowanie podjętych poszukiwań naukowych i ostateczne odniesienie się do postawionej na wstępie tezy o powinowactwie badanych przekładów Biblii.

The issue, which is submited in the dissertation, includes in the trend of biblical researches focused around the biblical philology and the theory of translation. The analyzed material forming the core of the work are two old Polish translations: the Catholic Bible translated by Jakub Wujek (published in 1599) and the Protestant Bible of Gdańsk (1632). The choice of the research material is not accidental. The Bible of Wujek for over 300 years was considered in Poland as canonical translation. It was obligatory in Catholic liturgy and in private use of Roman Christians. But it was also valued and used by believers of another Churches. Moreover, many of the best Polish authors modeled their style of language on it. In Protestant religious society the parallel position had the Bible of Gdańsk. Therefore, both turned out to be very important, because of their accuracy and popularity. Most importantly, however,, thanks to these translations the prototype of Polish biblical style was being formed and it has been updated to this day on. Both translations was submited to careful confrontations in linguistic and stylistic aspects in order to study their influence on the tradition of Polish biblical translations and the linguistic rules of native biblical and religious styles. But the overriding aim was to was to investigate the dependence of the Protestant translation of the Catholic Bible. The affinity had just been noticed, but it so far had not been supported by linguistic analysis, which would comprehensively compare the two texts. Every speculations about it were based rather on fragmented overview of the material or chosen category of specifisc problems. Therefore, the dissertation presents penetrating quantitative an qualitative analysis of whole texts of this translations. Many aspects of language were taken into consideration: vocabulary (of Hebrew, Greek and Latin origin; proper names and native names), syntax (participle ana passive constructions; the predicate and possesive pronoun oreder, the kind of atribute and conjuction), phraseology, formulas and biblical proverbs. These aspects are the most important determinants of Polish biblical style, because they form the grounds of Bible translating. Besides, the research includes the descriptions of all this linguistic issues, their meaning and the process of preservation. The dissertation consists of three main parts and the bibliography. The first one concerns the source and theoretical problems like biography of Jakub Wujek and Daniel Mikołajewski and the history of their Sacried Scriptures translations. This part also contains a chapter characterizing features of Polish biblical style according to division criteria proposed by Danuta Bieńkowska, Stanisław Koziara and Marzena Makuchowska. The second chapter presents the linguistics matherial choosen to analysis (vocabulary, syntax and phrases). Every of these esponents was accordingly described in some respects: origin, gramatical structure, application in text and theoretical linguistics studies connected with given forms. The third part of dissertation includes the conclusion and the final reference to initial assumption about the affinity of the both Bibles.