Metafory w twórczych wypowiedziach pisemnych uczniów

Abstract

Metafora była i jest przedmiotem zainteresowania badaczy różnych dziedzin. Związane z nią zagadnienia mieszczą się w polu zainteresowania teorii i historii literatury, ale także językoznawstwa, psychologii, filozofii, pedagogiki. Główne kierunki badań koncentrują się wokół interpretacji wyrażeń metaforycznych, zagadnień teoretycznych oraz wykorzystania metafor w procesie twórczego myślenia. Dotychczasowe badania nad metaforą, prowadzone w związku z edukacją szkolną, skupiały się także wokół umiejętności werbalnej interpretacji metafor, metod uaktywniających czynności związane z interpretacją lub wykorzystywaniem konstrukcji metaforycznych w procesie twórczego myślenia. Obserwacją obejmowano głównie uczniów szkoły podstawowej, ze szczególną koncentracją na dzieciach z klas młodszych. Niniejsza monografia podejmuje problem językoznawczej analizy konstrukcji metaforycznych. Z jednej strony dokonuję więc językoznawczej klasyfikacji metafor w tekstach autorstwa gimnazjalistów, z drugiej zastanawiam się nad celowością wprowadzania ich do wypowiedzi i stopniem uświadomienia sobie ich funkcji w tekście. Przeprowadzone analizy prowadzą do refleksji na temat stylu młodych autorów, różnorodności, indywidualności bądź stereotypowości w sposobie opisywania świata. Analizując zgromadzony materiał, badam nie tylko frekwencję poszczególnych typów metafor oraz pokazuję, jaki jest najczęściej cel ich wprowadzania do wypowiedzi, ale także podejmuję próbę powiązania wypływających z analizy wniosków z typowymi sytuacjami, w których w procesie dydaktycznym pojawiają się konstrukcje metaforyczne. Uogólnienia językoznawcze otwierają więc perspektywę dydaktyczną. Praca ma charakter interdyscyplinarny, ale dla jasności wywodu i przejrzystości metodologicznej ograniczam się do narzędzi analitycznych stosowanych w językoznawstwie. Jednakże w podsumowaniu formułuję pewne postulaty dotyczące wprowadzania uczniów w problematykę związaną z metaforą, pamiętając, iż analiza szkolnych wypowiedzi uczniowskich ma sens tylko wtedy, gdy można z niej wyprowadzić wnioski dotyczące nauczania. Książka składa się z pięciu części. W pierwszej (rozdz. 1 i 2) przedstawiam najbardziej reprezentatywne teorie metafory oraz jej klasyfikacje, zaproponowane tak przez literaturoznawców, jak i językoznawców. W drugiej części (rozdz. 3) prezentuję metaforę z punktu widzenia psychologii (szczególnie psychologii twórczości). Przedstawiam również proponowane przez psychologów metody rozwijania twórczego myślenia oraz rolę metafory w tym procesie. Trzecia część stanowi metodologiczne wprowadzenie do przeprowadzonych badań. Przedstawiam tu kryteria wyodrębniania metafor w wypowiedziach uczniów. Metafory te staną się następnie przedmiotem obserwacji (rozdz. 4). Charakteryzuję także zebrany materiał oraz problemy badawcze (rozdz. 5). Czwarta - główna część książki - obejmuje analizę wypowiedzi prozatorskich gimnazjalistów (w wieku 13-15 lat), pod kątem występowania w nich konstrukcji metaforycznych (rozdz. 6-10). Analiza dotyczy ilości zaobserwowanych konstrukcji oraz ich jakości. Pozwala na wyprowadzenie wniosków dotyczących frekwencji poszczególnych typów metafor oraz funkcji, jakie pełnią w tekstach. Dokonuję tu także porównania z wcześniej przeprowadzonymi badaniami, dotyczącymi frekwencji metafor w prozie artystycznej. Rozdział dziesiąty poświęcony został analizie prac uczniów z wykorzystaniem narzędzi kognitywizmu. W znacznie większym stopniu pokazuje on stereotypowość w postrzeganiu świata i wyrażaniu go poprzez język. Na wyprowadzenie takich wniosków pozwoliła analiza materiału jednolitego pod względem tematycznym. W końcowej części dokonuję podsumowania wyników badań oraz formułuję uwagi o charakterze dydaktycznym.