Strategie nuklearne w okresie pozimnowojennym

Abstract

Zakończenie zimnej wojny stanowi wyraźną cezurę w kształtowaniu ładu międzynarodowego. Przełom lat 80. i 90. przyniósł rozpad bloku wschodniego, co w zasadniczy sposób zmieniło architekturę światowego bezpieczeństwa. Panujący od lat 40. system bipolarny, naznaczony obawą przed wybuchem globalnego konfliktu nuklearnego, był względnie uporządkowany i przewidywalny, a jego kluczowym elementem stała się broń masowego rażenia (BMR). Układ sił był symetryczny – stabilność warunkowała „równowaga strachu” pomiędzy Stanami Zjednoczonymi i Związkiem Radzieckim i dwoma blokami polityczno-wojskowymi NATO i Układem Warszawskim, co – paradoksalnie – czyniło wojnę rywalizujących mocarstw nieprawdopodobną. Główną strategią przeciwników było wzajemne zastraszanie. Eskalacja zbrojeń i dynamiczny wzrost potencjału broni jądrowej stały się istotnymi czynnikami kształtującymi bezpieczeństwo międzynarodowe. Po rozpadzie Związku Radzieckiego trudno jednoznacznie stwierdzić, czy świat zmierza w kierunku ładu jedno- czy wielobiegunowego. Na fali pozimnowojennej euforii i tendencji demilitarystycznych, potem na skutek koncentracji uwagi polityków i opinii publicznej na rosnącym zagrożeniu nowoczesnym terroryzmem, problem arsenałów BMR zszedł na dalszy plan. Główną intencją przyświecającą pisaniu tej książki była potrzeba wykazania, że broń nuklearna pozostaje ważnym elementem globalnego systemu bezpieczeństwa i polityki państw dysponujących jej zasobami. Czas „łagodnych rewolucji”, jakie w zdecydowanej większości towarzyszyły końcowi zimnej wojny i demontażowi bloku wschodniego, zdawał się kłaść kres realistycznemu paradygmatowi, który postrzegał siłę (w tym siłę militarną) jako znaczący czynnik światowej polityki. Upadek Związku Radzieckiego sugerował, iż siła militarna nie jest już najważniejszym warunkiem bezpieczeństwa. Część naukowców postulowała odrzucenie wąskiego pojmowania problematyki bezpieczeństwa i rozszerzenie zakresu pojęciowego tego określania o nowe aspekty. Michael Mandelbaum twierdzi, że koniec zimnej wojny dowiódł roli takich czynników kształtujących środowisko bezpieczeństwa jak polityka i ekonomia, a w szczególności oznaczał zwycięstwo politycznego liberalizmu i Wilsonowskiej triady idei – demokracji, pokoju i wolnego rynku. Joseph S. Nye jr. deklarował że w świecie pozimnowojennym „miękkie czynniki siły”, np. dyplomacja, prawo międzynarodowe, atrakcyjność ideowa i kulturowa stanowią równie ważne elementy kształtowania polityki bezpieczeństwa jak „twarde czynniki siły”, czyli przede wszystkim supremacja militarna. Jednak wydarzenia pierwszej połowy lat 90. nakazały daleko idącą ostrożność w formułowaniu optymistycznych wizji ładu światowego, w którym aspekt siły militarnej miał zostać sprowadzony do mało znaczącego uzupełnienia politycznych, ekonomicznych, społecznych, kulturowych i środowiskowych elementów architektury bezpieczeństwa. Przez lata 90. XX wieku broń nuklearna pozostawała na marginesie studiów strategicznych. Po krótkotrwałym powrocie do głównego nurtu zainteresowań, po próbach nuklearnych w Republice Indii i Pakistanie w 1998 roku, na początku obecnego stulecia zagadnienia terroryzmu znowu usunęły ją w cień. Tymczasem broń ta stanowi równie znaczące wyzwanie dla zachodniego sposobu prowadzenia wojny, jak metody terrorystyczne i tzw. zagrożenia asymetryczne. BMR może być postrzegana jako element szerzej rozumianych strategii asymetrycznych, stanowi więc antytezę panującej od początku lat 90. tendencji do humanizacji wojny, objawiającej się malejącą tolerancją dla ofiar – przede wszystkim ludności cywilnej – po obu stronach konfliktu, oraz dążeniem do nadania jej ograniczonego charakteru. W książce zaprezentowano strategie i doktryny obejmujące polityczną i militarną rolę broni nuklearnej w okresie pozimnowojennym, analizę opublikowanych dokumentów państw o potencjale jądrowym i innych źródeł, w tym wypowiedzi przedstawicieli elit politycznych i wojskowych, analizę kontekstu strategicznego, potencjału ilościowego i jakościowego arsenału jądrowego oraz tendencji rozwojowych w tym zakresie. Książka powstała na podstawie części rozprawy doktorskiej napisanej pod kierunkiem doktora habilitowanego Andrzeja Żebrowskiego, profesora Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, a obronionej w maju 2013 roku na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie.