Umiejętności życiowe jako wyznacznik aktywizacji zawodowej dorosłych z głębszą niepełnosprawnością intelektualną

Abstract

W ostatnich latach zatrudnienie wspomagane staje się w naszym kraju i na świecie systemowym narzędziem wspierającym skuteczne włączanie osób niepełnosprawnych w otwarty rynek pracy. Obejmuje ono pomoc i wsparcie trenera lub asystenta pracy (ang. job coach) we wprowadzaniu osoby z niepełnosprawnością na otwarty rynek pracy i utrzymanie się jej na tym rynku. Zatrudnienie stanowi ukoronowanie często bardzo długiego procesu rehabilitacji zawodowej osoby niepełnosprawnej, obejmującego ocenę jej możliwości zawodowych, przygotowanie do pracy i uzyskanie trwałego zatrudnienia. T. Majewski (2011b, s. 9) uważa, że proces ten jest szczególnie trudny w przypadku osób z głębszym stopniem niepełnosprawności intelektualnej, gdyż osoby te potrzebują wsparcia i pomocy we wszystkich aspektach rehabilitacji zawodowej, począwszy od przygotowania oraz uzyskania pracy, aż po adaptację społeczno-zawodową w zakładzie pracy w początkowym okresie zatrudnienia. Mimo intensywnych działań podejmowanych w ostatnich latach i realizacji wielu projektów unijnych z zakresu zatrudniania wspomaganego osób niepełnosprawnych intelektualnie nie odnotowano silnego wzrostu zatrudnienia tych osób na otwartym rynku pracy. W Polsce pracę podejmuje jedynie 20,0% osób dorosłych (Dziurla 2011, s. 110), w tym większość z nich zatrudniona jest na stanowiskach chronionych. Jedynie niewielka grupa osób z niepełnosprawnością intelektualną pracuje na otwartym rynku pracy. Dane dotyczące aktywności zawodowej osób z niepełnosprawnością w Polsce są następujące: w roku 2012 dla osób niepełnosprawnych współczynnik aktywności zawodowej wynosił 28,0%, wskaźnik zatrudnienia 23,2%, a stopa bezrobocia 17,2% (Kobus-Ostrowska 2014, s. 65). Ostatnie lata to czas nie tylko transformacji społeczno-ustrojowej, która przyniosła wiele pozytywnych zmian w życiu społecznym, także w życiu osób z niepełnosprawnością intelektualną, ale też czas nowego spojrzenia na edukację zawodową osób niepełnosprawnych – dzięki możliwościom korzystania z doświadczeń i pomocy Unii Europejskiej. Stopień niepełnosprawności pracownika decyduje o sposobie i zakresie wsparcia (pracownika i pracodawcy), stosowanych instrumentach aktywizacji zawodowej oraz statusie na rynku pracy. Osoby z orzeczonym stopniem niepełnosprawności podlegają specjalnej ochronie prawnej, posiadają określone – przypisane do stopnia niepełnosprawności – ulgi i uprawnienia, ustalone prawo do świadczeń. W Europie wszystkie kraje posiadają rynek chroniony, w którego ramach osoby z poszczególnymi schorzeniami lub ze znacznym stopniem swojego schorzenia mogą zostać zatrudnione i wykonywać pracę zarobkową (Garbat 2012, s. 41). Jednym z dowodów na to są możliwości, jakie daje zatrudnianie wspomagane osobom z niepełnosprawnością intelektualną podczas przygotowań do pracy na otwartym rynku. Ponieważ Polska staje się krajem mającym doświadczenie w tym zakresie i pierwsze sukcesy w postaci beneficjentów, którzy podjęli zatrudnienie na otwartym rynku pracy, dlatego w rozważaniach teoretycznych oraz w przeprowadzonych badaniach empirycznych postanowiłam zbadać umiejętności życiowe osób z niepełnosprawnością intelektualną mające priorytetowe znaczenie w podjęciu przez nie aktywności zawodowej. Przedstawiona praca składa się z jedenastu rozdziałów, z których dwa pierwsze mają charakter teoretyczny, natomiast pozostałe są prezentacją wyników badań własnych. Rozdział pierwszy zawiera efekty kwerendy literatury naukowej pod kątem pracy i jej znaczenia w życiu osób z niepełnosprawnością intelektualną. Kolejny rozdział przedstawia znaczenie umiejętności życiowych istotnie wpływających na pełnione role w dorosłym życiu i aktywizację zawodową osób z niepełnosprawnością intelektualną. Omówienie podstawowych założeń metodologicznych badań własnych zawiera rozdział trzeci pracy. Rozdział czwarty przedstawia poziom i strukturę umiejętności życiowych badanych osób w kontekście ich aktywizacji zawodowej. W rozdziale piątym wykazałam różnice w poziomie umiejętności życiowych beneficjentów pracujących i niepracujących po zakończeniu projektów i osób z niepełnosprawnością intelektualną, które nie uczestniczyły w projektach zatrudnienia wspomaganego. Rozdział szósty przedstawia umiejętności życiowe badanych w kontekście aktywizacji zawodowej z perspektywy modelowania strukturalnego. W kolejnym rozdziale przedstawiłam funkcjonowanie beneficjentów w roli pracownika, a w rozdziale ósmym omówiłam doświadczenie i wiedzę o pracy beneficjentów projektów zatrudnienia wspomaganego w kontekście ich aktywizacji zawodowej. W rozdziale dziewiątym scharakteryzowałam poziom umiejętności życiowych badanych osób z niepełnosprawnością intelektualną, ich doświadczenie zawodowe i antycypację siebie w roli pracownika. Rozdział dziesiąty pokazuje aktywizację zawodową osób z niepełnosprawnością intelektualną w perspektywie indywidualnych przypadków. W rozdziale jedenastym zawarłam próbę syntezy zebranego materiału badawczego w obszarze umiejętności życiowych i aktywizacji zawodowej osób z niepełnosprawnością intelektualną.