Nie święci garnki lepią : obraz rzemiosła utrwalony w polskiej frazeologii

Abstract

Rzemieślnikami miasta/ rzeczypospolite stoją, przysłowie zanotowane przez Grzegorza Knapskiego w pierwszej połowie XVII wieku, dobitnie oddaje rolę, jaką w rozwoju miast i państw odgrywało rzemiosło – „pierwotna forma produkcji przemysłowej, opierająca się na ręcznej technice wytwarzania; […] w okresie feudalizmu […] miernik stopnia rozwoju gospodarczego kraju” [EHGP II 233]. Rzemieślnicy, stanowiący w miastach podstawową warstwę samodzielnych producentów [Bardach i in. 1976: 55], działający również na wsiach, byli dostarczycielami wyrobów używanych w przeciętnym gospodarstwie domowym, m.in. produktów i surowców spożywczych, ubiorów, materiałów potrzebnych do ich wykonania, narzędzi oraz rozmaitych naczyń. Zajmowali się także usługami, m.in.: budową domów, naprawianiem narzędzi i urządzeń, czyszczeniem kominów, goleniem i strzyżeniem ludzi. Ich produkty i usługi zaspokajały nie tylko podstawowe potrzeby – wykonywali również ozdoby, produkowali i naprawiali broń, zajmowali się elementami zdobniczymi wyposażenia wnętrz itp. Doniosła rola drobnej wytwórczości oraz usług w codziennym życiu miejskich i wiejskich społeczności znalazła swoje wyraźne odzwierciedlenie w języku, nie tylko w nazwach poszczególnych rzemiosł lub osób je wykonujących, w nazwach narzędzi, czynności czy miejsc pracy, lecz również w utrwalonych połączeniach wyrazowych zyskujących poprzez metaforyzację lub metonimizację znaczenie przenośne pozwalające konceptualizować sądy na temat różnych aspektów życia społecznego i indywidualnego w powiązaniu ze zrozumiałymi dzięki swej konkretności realiami, dobrze znanymi niegdyś przeciętnemu użytkownikowi języka. Paremie, których podstawę motywacyjną stanowią realia rzemieślnicze, są istotną częścią zasobu leksykalnego wielu języków świata. Na dużą wartość kulturową połączeń słownych związanych genetycznie z rzemiosłem zwrócił uwagę wybitny polski frazeograf Antoni Krasnowolski, który w opracowaniu Przenośnie mowy potocznej (w części zatytułowanej Życie praktyczne i duchowe) jeden z rozdziałów poświęcił omówieniu frazeologizmów mających u swych źródeł realia rękodzielniczej wytwórczości, m.in. szewstwa, krawiectwa, młynarstwa, ciesielstwa [PMP: 19–35]. Nieswobodne połączenia wyrazowe o genezie rzemieślniczej, jako ważną i wyrazistą składową tematyczną polskiego zasobu leksykalnego, omawia również w dziele Przysłowia polskie Jan Stanisław Bystroń, który we wstępnej części rozdziału poświęconego temu zagadnieniu pisze: „Rzecz prosta, że dość dużo przysłowi powstało w związku z rękodziełem; techniczne zabiegi nasunąć mogą łatwo porównania z techniką życia (jeśli się tak wyrazić można), a nadto sami rzemieślnicy są wybornym tematem charakterystycznych obserwacyj” [Bystroń 1933: 106]. Opisu wielu przysłów i frazeologizmów o proweniencji rzemieślniczej dokonał również Julian Krzyżanowski w dwutomowym zbiorze Mądrej głowie dość dwie słowie. Mimo iż wyodrębnianie frazeologizmów i przysłów genetycznie związanych z rzemiosłem wydaje się oczywiste, nie zostały one do tej pory całościowo opracowane. Najwięcej miejsca temu zagadnieniu w polskim językoznawstwie poświęcił Włodzimierz Wysoczański, który wykazał, że wśród frazeologizmów porównawczych z kilku języków (polskiego, czeskiego, rosyjskiego, serbskiego i chorwackiego) z komponentem w postaci nazw zawodów i zajęć, najwyrazistszą grupę jednostek stanowią te, których komponentami są nazwy tradycyjnych zawodów rzemieślniczych. Ich analiza daje możliwość odtworzenia wielu składników stereotypowego obrazu osób zajmujących się rzemiosłem, m.in. kowala, szewca, tkacza [Wysoczański 2005a: 445–448]. Językowy obraz rzemiosła jako jednej ze sfer działalności zawodowej człowieka W. Wysoczański omawia również w monografii poświęconej wyrażeniom zleksykalizowanym. Analiza frazeologizmów z komponentami nazywającymi rozmaite elementy rzeczywistości związane z wytwórczością rękodzielniczą pozwoliła na ukazanie wielu aspektów pracy rzemieślniczej odzwierciedlonych w ustabilizowanych porównawczych połączeniach wyrazowych kilku wybranych języków [Wysoczański 2005b: 269–283]. W pracach poświęconych dziejom polszczyzny zwraca się często uwagę na recesywność frazeologizmów mających związek ze światem przyrody, a powiększanie się zasobu tych, które powstały pod wpływem nowoczesnej techniki i urbanizacji [Bajerowa 1980: 50; Tambor 1991: 66; Nowakowska 2006: 57]. Przy takim przeciwstawieniu (natura – technologia) nie można pominąć dziedziny życia stojącej u zarania cywilizacji, a w ostatnich kilkudziesięciu latach ulegającej ogromnym przeobrażeniom, w wyniku których rzemiosło zostało w znacznej mierze zastąpione produkcją przemysłową, a usługi prowadzone są przez wyspecjalizowane firmy. Zasób frazeologizmów i przysłów genetycznie związanych z rzemiosłem wyraźnie się kurczy, a zmiany cywilizacyjne sprawiają, że coraz więcej użytkowników polszczyzny nie rozumie ich pierwotnego znaczenia. Nie jest to zjawisko nowe. Już J.S. Bystroń w 1933 roku zapisał w swym dziele spostrzeżenie, które współcześnie brzmi szczególnie prawdziwie: „Swoją drogą i tak w niejednym wypadku straciliśmy już poczucie, że taki czy inny zwrot bierze początek w świecie rzemiosła” [Bystroń 1933: 106]. Wobec nieuchronnych zmian pilnym zadaniem badawczym, wpisującym się w szersze zagadnienie relacji między językiem a kulturą, staje się ukazanie miejsca frazeologii motywowanej realiami rzemieślniczymi w zasobie leksykalnym polszczyzny, przypomnienie tego, co zostało utrwalone w nieswobodnych połączeniach wyrazowych, a więc w tej części zasobu leksykalnego każdego języka, która w sposób szczególny odzwierciedla różne aspekty rzeczywistości i sądy o niej, przekonania, system wartości i sposoby myślenia. Tak wyznaczony cel ogólny wymaga realizacji szczegółowych zadań badawczych, takich jak: – utworzenie korpusu ustabilizowanych połączeń wyrazowych z komponentem z pola semantycznego ‘rzemiosło’; ustalenie, jakie dziedziny rzemiosł i w jakim stopniu znalazły odzwierciedlenie w polskiej frazeologii, – charakterystyka tych połączeń wyrazowych jako nośników treści kulturowych i utrwalonej w nich wizji rzeczywistości wedle metodologii określanej mianem językowego obrazu świata (JOS), – opis tendencji rozwojowych w zasobie frazeologii rzemieślniczej. Realizacji wymienionych zadań jest poświęcona niniejsza publikacja.