Fauna kleszczy (Ixodida) Europy Środkowej

Abstract

Kleszcze (Acari: Ixodida) są jedną z najważniejszych grup pasożytów atakujących człowieka. Stały się głównym celem badań medycznych i weterynaryjnych ze względu na ich bezpośredni chorobotwórczy wpływ na żywicieli, ale przede wszystkim ze względu na rolę wektorów chorób wirusowych, bakteryjnych i pierwotniakowych. Znaczenie ekonomiczne kleszczy jako czynników ograniczających hodowlę zwierząt i produkcję produktów odzwierzęcych nadal stanowi poważny problem w większości państw świata, w których występują. Ponieważ zasięg gatunków kleszczy na świecie nie jest do końca poznany, a wiedza na temat ich rozprzestrzenienia wciąż jest stopniowo poszerzana, każdy gatunek kleszczy bytujący na obszarach środkowoeuropejskich wart jest dokładnego monitorowania. Gatunkiem najlepiej zbadanym w Europie, o niepodważalnym znaczeniu medycznym i weterynaryjnym, jest Ixodes ricinus (Linnaeus, 1758), a w mniejszym stopniu Dermacentor reticulatus (Fabricius, 1794). Pozostałe gatunki kleszczy są opisywane w pracach naukowych okazyjnie, zazwyczaj przy okazji badań epidemiologicznych. Sytuacja ta nasuwa szereg pytań: czy inne gatunki kleszczy są naprawdę tak rzadkie, jak się wydaje, i czy ich znaczenie medyczne lub weterynaryjne jest nieznaczne, czy raczej nadal nieudowodnione? Niniejsze opracowanie jest próbą zebrania danych o występowaniu kleszczy (Acari: Ixodida) i ich aktualnym rozmieszczeniu w wybranych państwach Europy Środkowej, na obszarach zamkniętych granicami politycznymi państw: Polska, Czechy, Austria, Słowacja, Węgry (ryc. 1). Pomimo braku Europy Środkowej jako oficjalnie uznanego regionu (United Nations, Definitions of Regions) jest w Europie grupa państw, których położenie jest zdecydowanie środkowoeuropejskie, a swoisty typ środowiska geograficznego tworzy cały zespół cech fizyczno-geograficznych, co też odróżnia ten region od innych. Klimat umiarkowany przejściowy panujący na obszarze wybranych państw Europy Środkowej oraz warunki termiczne bezwzględnie warunkują występowanie i przeżywalność kleszczy na tych obszarach. Kleszcze, ich żywiciele i przekazywane patogeny, stanowią kompleks interakcji i są ściśle powiązane. Aby rozwikłać tą epidemiologiczną złożoność, należy poznać preferowane siedliska kleszczy i możliwości przystosowania się tych pasożytów do różnych biotopów, rozmieszczenie gatunków, swoistość żywicielską, ekologię populacji, jak również tę ciemną stronę ich biologii, czyli znaczenie medyczne i weterynaryjne zagrażające zdrowiu i życiu ludzi i zwierząt. To tylko najważniejsze aspekty, które niniejsze opracowanie ma na celu. Szczególne znaczenie przypisuje się opracowanym kluczom do oznaczania gatunków środkowoeuropejskich, stanowiących dla badaczy kleszczy podstawowe narzędzie prawidłowego oznaczenia gatunku. Choroby przenoszone przez kleszcze są poważnym problemem w Europie Środkowej, a ich ranga w epidemiologii wciąż rośnie. Powodem takiej sytuacji jest wzmożona mobilność ludzi i wzrost ruchu turystycznego na obszarach endemicznych, jak również przyczyny globalnych zmian, w tym klimatycznych i społeczno-gospodarczych, oraz modyfikacje struktury siedlisk i składu populacji zwierząt w wolnej przyrodzie, a także handel zwierzętami. Naturalne ogniska rozwijających się chorób infekcyjnych i inwazyjnych przenoszonych przez kleszcze występują w Europie Środkowej w bliskim sąsiedztwie człowieka i mogą skutkować transmisją chorobotwórczych patogenów z organizmu zarażonego kleszcza do zdrowego organizmu ludzkiego. Licznie rejestrowane w Europie Środkowej zachorowania na choroby odkleszczowe jedynie potwierdzają konieczność rozszerzonych badań faunistycznych nad występowaniem naturalnych siedlisk kleszczy, a tym samym ognisk chorób transmisyjnych. Z punktu widzenia zoogeograficznego rozmieszczenie gatunków kleszczy bytujących na obszarach środkowoeuropejskich może być bardziej powszechne, niż się spodziewano, a tym samym dotyczy to udziału tych pasożytów w cyklach życiowych różnych gatunków zwierząt związanych z ekosystemami leśnymi, przenoszących choroby transmisyjne.