Obraz kobiety i mężczyzny w XX-wiecznej rosyjskiej prozie wiejskiej : na przykładzie utworów Abramowa, Biełowa, Rasputina i Szukszyna

Abstract

Praca stanowi próbę zrekonstruowania językowego obrazu kobiety i mężczyzny, utrwalonego w twórczości rosyjskich prozaików nurtu wiejskiego: Fiodora Abramowa i Wasilija Biełowa - związanych z wsią północno-rosyjską, oraz Walentyna Rasputina i Wasilija Szukszyna - ukazujących rzeczywistość Syberii. Analizowany materiał językowy pochodzi z wybranych tekstów, które powstały głównie w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych dwudziestego wieku (wyjątek stanowi napisany w połowie lat osiemdziesiątych utwór Rasputina Пожар). Należą do nich nowele Abramowa Деревянные кони, Пелагея, Алька, Безотцовщина, Вокруг да около, Мамониха oraz jego opowiadania z tomu Трава-мурава: повести и рассказы, utwory Biełowa Привычное дело, Плотницкие рассказы, powieści Деньги для Марии, Последний срок, Прощание с Матерой, Живи и помни autorstwa Rasputina, opowiadania Szukszyna z tomu Сельские жители, a także jego utwór Калина красная.

Za podstawę badań przyjęta została teoria językowego obrazu świata, definiowanego jako struktura pojęciowa utrwalona (zakrzepła) w systemie danego języka, a więc jego właściwościach gramatycznych i leksykalnych (znaczeniach wyrazów i ich łączliwości), realizująca się, jak wszystko w języku, za pomocą tekstów (wypowiedzi) (Grzegorczykowa R., 1999, Pojęcie językowego obrazu świata, [w:] Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński, Lublin, s. 41). W niniejszej rozprawie zgodnie ze stanowiskiem Bartmińskiego zakłada się, iż pojęcie językowego obrazu świata obejmuje zarówno to, co językowo-systemowe, jak też to, co językowo-konwencjonalne oraz to, co zawarte w konkretnych, jednostkowych tekstach językowych, które nawet jeśli zawierają indywidualne konkretyzacje systemu i normy, a wręcz pewne naruszenia reguł i konwencji, to zawsze czerpią i z systemu, i z konwencji społecznych (Bartmiński J., 2006, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin, s. 12).

Przy takim założeniu metodologicznym szczególnie przydatne są narzędzia opisu i interpretacji, którymi posługuje się lingwistyka kognitywna: prototyp, stereotyp, metafora pojęciowa, metafora ontologiczna, profilowanie, perspektywa, punkt widzenia. Jednakże wieloaspektowość i wielowarstwowość JOS pociąga za sobą konieczność odwołania się również do metod badawczych, stosowanych przez etno- i socjolingwistykę, które pozwalają lepiej wniknąć w istotę badanego zjawiska.

Zastosowana w pracy perspektywa badawcza ma na celu odtworzenie ustalonej w języku hierarchizacji wartości oraz sposobu postrzegania za pośrednictwem języka fragmentów rzeczywistości pozajęzykowej poprzez analizę materiału językowego, wyeksplikowanego z tekstów wymienionych wyżej pisarzy. Przeprowadzona analiza ma prowadzić do wyodrębnienia dominujących w twórczości owych pisarzy grup leksykalno-semantycznych, skupionych wokół pojęć kobieta i mężczyzna, układów znaczeń wyrazów, relacji zachodzących pomiędzy poszczególnymi jednostkami leksykalnymi, występującej pomiędzy nimi charakterystycznej łączliwości. Nie bez znaczenia jest również wskazanie na specyficzne językowi pisarzy własności gramatyczne (na poziomie fleksyjnym, słowotwórczym, składniowym) oraz własności etymologiczne, które służą uwypukleniu cech, które w przeszłości odegrały decydującą rolę przy tworzeniu danej nazwy, niezbędnej do zrekonstruowania aktualnego obrazu świata. Istotnym elementem prowadzonych dociekań są obecne w analizowanych utworach metafory i i porównania, stanowiące podstawowy materiał analizy kognitywnej i odzwierciedlające sposób widzenia świata przez daną grupę językową, a także przez poszczególne jednostki. Obserwacja wymienionych środków językowych ma na celu ukazanie, jak w idiolekcie pisarzy przetworzony został językowy obraz świata zawarty w języku ogólnym. Szczególną rolę odgrywa analiza aktualizowanej kontekstowo warstwy znaczenia, w której odzwierciedlenie znajdują uwarunkowane kulturowo i kontekstowo systemy wierzeń, przekonań i norm etyczno-estetycznych społeczności zamieszkującej XX-wieczną północno-syberyjską wieś (z racji tego, iż wykorzystane w rozważaniach utwory są utworami realistycznymi zakłada się, że przedstawiają one istniejącą wówczas rzeczywistość).

Praca składa się z wprowadzenia, trzech rozdziałów, zakończenia i bibliografii.

W części wstępnej (s.2-5) uzasadniony został dobór tematu, wyznaczone zostały cele pracy i określona metoda badawcza. Wprowadzenie zawiera również zwięzłą charakterystykę struktury dysertacji i omówienie podstawowych pojęć przydatnych z punktu widzenia przeprowadzanej analizy.

Teoretyczno-metodologicznym zagadnieniom językowego obrazu świata poświęcona została pierwsza część pracy (s.6-62). W pierwszym jej podrozdziale pojęcie językowego obrazu świata zestawione zostało z pojęciami kulturowy obraz świata, obraz świata, naukowy obraz świata, a także zaprezentowane zostały definicje i koncepcje pojęcia językowego obrazu świata w perspektywie historycznej. Podrozdział drugi dotyczy najważniejszych aspektów tworzących postać językowego obrazu świata, do których, zgodnie z koncepcją R. Grzegorczykowej (Grzegorczykowa R., 1999, Pojęcie językowego obrazu świata, [w:] Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński, Lublin, s. 43), zaliczane są: własności gramatyczne, kategorie słowotwórcze, etymologiczne, zjawiska leksykalne, konotacje semantyczne. Kolejny podrozdział poświęcony został roli metafory i porównania w badaniu językowego obrazu świata. Metafora jako narzędzie poznawania i rozumienia świata postrzegana jest jako środek umożliwiający konceptualizację abstrakcyjnych i nieuchwytnych obszarów doświadczenia przez to, co znajome i konkretne. Obok metafory za podstawowy proces umysłowy ustalania związków między zjawiskami w koncepcji językowego obrazu świata uważane jest porównywanie -podstawowe narzędzie konceptualizacji i kategoryzacji zjawisk.W ostatnim podrozdziale pierwszej części pracy poruszona została kwestia językowy obraz świata a literatura, podjęto również próbę zdefiniowania pojęcia język pisarza, a na koniec dokonano ogólnej charakterystyki prozy wiejskiej jako kierunku w literaturze rosyjskiej i na tym tle przedstawiono osobliwości języka i stylu każdego z czterech pisarzy, których teksty stanowią podstawę materiałową niniejszej pracy.

Analizę językowego obrazu kobiety w rozdziale drugim (s.63-125) rozpoczyna ukazanie roli i pozycji kobiety w tradycji i kulturze, a następnie nakreślony zostaje obraz kobiety w świetle danych systemowych oraz badań językoznawczych. Na przedstawiony w kolejnych podrozdziałach obraz kobiety w utworach rosyjskich prozaików nurtu wiejskiego składa się: prezentacja typów kobiet, jakie można odnaleźć w twórczości dierewienszczików, kwestia nominacji (nazwy pospolite, nazwy najmłodszych przedstawicielek płci pięknej, nazwy kobiet starych, nazwy wskazujące na podstawowe role społeczne pełnione przez kobietę, nazwy pokrewieństwa), językowy obraz kobiecego ciała, analiza środków językowych (tj. afektonimy, ekspresywizmy, czasowniki w funkcji predykatu obok leksemu kobieta, frazeolog izmy), przy pomocy których poddawane są wartościowaniu cechy charakteru oraz postawy społeczne i moralne określające wizerunek kobiety. Ostatni podrozdział drugiej części pracy dotyczy językowego obrazu kobiety zawartego w porównaniach.

W rozdziale trzecim zaprezentowany został językowy obraz mężczyzny (s. 126-222). Na początku nakreślony został ogólny asocjacyjno-kulturowy portret mężczyzny oraz obraz mężczyzny utrwalony w systemowych danych językowych. Kolejny podrozdział opisuje typy męskie, jakie można wyodrębnić w utworach przedstawicieli rosyjskiej prozy wiejskiej. Należą do nich: typ życiowego nieudacznika, typ refleksyjny, typ mężczyzny rozdartego wewnętrznie, typ mężczyzny spełnionego. W następnych podrozdziałach omówione zostały występujące w twórczości dierewienszczików nazwy osób płci męskiej, a także określenia dotyczące fizyczności mężczyzny: jego wyglądu, sposobu poruszania się, zachowania. Sporo miejsca poświęcono przezwiskom i wyzwiskom, na które składają się nazwy określające męskie ułomności i wady, skierowane do mężczyzn obelgi związane ze światem przyrody, wyzwiska z użyciem nazw diabła i innych sił nieczystych. Odrębny podrozdział dotyczy językowego obrazu płci brzydkiej, jaki odnaleźć można w porównaniach. W ostatnim podrozdziale analizowane są uczucia i emocje mężczyzn, wśród których na plan pierwszy wysuwa się strach, wstyd, gniew, cierpienie.

Zakończenie rozprawy (s. 223-227) jest syntetyzującym spojrzeniem na kwestię tytułową. Autorka konfrontuje tu zawarte w twórczości dierewienszczików obrazy kobiet i mężczyzn, uwypukla ich najistotniejsze cechy, a także wskazuje na występujące pomiędzy nimi analogie i różnice.

This work is an attempt to reconstruct the linguistic picture of woman and man, fixed in the literary works of Russian writers of rural mainstream: Fiodor Abramov and Vasiliy Belov - associated with the countryside of North-Russian, in the other side Valentin Rasputin and Vasiliy Shukshin - showing the reality of Siberia. The analyzed linguistic material comes from selected texts, which were published mainly in the sixties and seventies years of the twentieth century (the novel Пожар by Rasputin written in the mid-eighties is the exception): novels written by Abramov Деревянные кони, Пелагея, Алька, Безотцовщина, Вокруг да около, Мамониха and his stories from the volume Трава-мурава: повести и рассказы, works by Belov Привычное дело, Плотницкие рассказы, novels Деньги для Марии, Последний срок, Прощание с Матерой, Живи и помни written by Rasputin, stories by Shukshin from the volume Сельские жители, and also his famous novel Калина красная.

As a basis of the theory was taken the theory of the linguistic picture of the world, defined as a conceptual structure perpetuated (solidified) in system of the given language, so its grammar properties and vocabulary (the meanings of words and their connectivity), implementing as everything in a language, using texts (speech) (Grzegorczykowa R., 1999, Pojęcie językowego obrazu świata, [w:] Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński, Lublin, s. 41). The dissertation according to Bartminsky's position is assumed that concept of the linguistic picture of the world includes both linguistic system and linguistic conventional and also something what iscontained in specific, individual linguistic text, which even contains individual concretizations of system and standards, even some violations of rules and conventions that always draws of the system and social conventions (Bartmiński J., 2006, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin, s.12). Under this assumption, the methodological tools of description and interpretationused by cognitive linguistics: prototype, stereotype, conceptual metaphor, ontological metaphor, profiling, perspective, point of view. However, the multifaceted and multilayered the linguistic picture of the world entails also appeal to research methods used by the ethno-and sociolinguistics, which allow us better understand the essence of the studied phenomenon.

Applied research perspective in the work aims to recreate the hierarchy established in values and perceptions through language fragments extra-linguistic reality by analyzing the linguistic material, chosen from the texts mentioned above writers. The analysis is carried out to extract dominant in these works lexical-semantic groups organized around concepts of woman and man, collective meanings of words, the relations between lexical units, occurring between the characteristic connectivity. Not without significance is the indication of the specific grammatical properties of the writers’ language (at inflectional, word-formation, syntax) and etymological properties that highlight the characteristics that historically have played a decisive role in creating a name that is necessary to reconstruct the actual vision of the world. An important aspect of our inquiry is present in the analyzed works metaphors and comparisons, which are the basic material of analysis of cognitive and reflective way of seeing the world by a particular group or individuals. Observation of these linguistic means is to show how in writers’ idiolect was processed the linguistic picture of the world contained in general language. A special role is updated analysis of the importance of contextual layers, which are reflected culturally and contextually belief systems, beliefs and standards of ethical and aesthetic communities living in the twentieth century in the North-Siberian village (due to the fact that used in the consideration the works which are realistic works assumed that the represent the existing reality).

The dissertation consists of an introduction, three chapters, conclusion and bibliography.

In the introduction (p. 2-5) it is a legitimate choice of the subject, which has been determined and defined objectives for the research method. The introduction also includes a brief characterization of the structure of the dissertation the basic concepts useful from the point of view of the analysis.

Theoretical and methodological issues of the linguistic picture of the world devoted to the first part of the work (p.6-62). In the first chapter the concept of the linguistic picture of the world has been compiled with the concepts of the cultural picture of the world, the picture of the world, the scientific picture of the world and presented the definitions and concepts of the concept of the linguistic picture of the world in a historical perspective. The second subchapter concerns the most important aspects of creating the form of the linguistic picture of the world which in accordance with the concept of R. Grzegorchikova (Grzegorczykowa R., 1999, Pojęcie językowego obrazu świata, [w:] Językowy obraz świata, red. J.Bartmiński, Lublin, s. 43) includes: property grammatical categories of word-formation, etymology, the phenomenon of lexical, semantic connotations. Another subchapter is devoted to the role of metaphor and comparison in the study of the linguistic picture of the world. Metaphor as a tool for the study and understanding the world is been seeing as a means to conceptualize abstract and elusive, the experience for the familiar and concrete. In addition to the basic metaphor for the process of determining the relationship between mental phenomena in the concept of the linguistic picture of the world considered to compare - the basic tool of conceptualization and categorization of phenomena. In the last subchapter of the first chapter of the dissertation it raised the question of the linguistic picture of the world and literature, it was also attempt to define the notion of writers language and made the general characteristics as the rural prose in the Russian literature and the background shows the peculiarities of language and style of each of the four writers whose prose works are the basic material of this study.

Linguistic analysis of the picture of woman in the second chapter (p. 63-125) begins to show the role and position of woman in tradition and culture and is drawn the picture of woman in view of the systemic and linguistic research. The presented in the following subchapters the picture of woman in the works of the Russian writers of the rural stream consists of: presentation of the types of women that can be found in the works of derevenshchikov, question of the nomination (common names, the names of women in the youngest, the names of old women, indicating the name of the basic roles performed by women, the name of kinship), the linguistic picture of the female body, the analysis of language (f.ex., sweet nothings (afectonimy), words with expressive shading, verbs in the predicate function next to the lexeme woman, idioms), by means of which are subject to valuation traits and social attitudes and moral defining the picture of woman. The last subchapter of the second chapter of this work concerns the linguistic picture of woman contained in comparisons.

The linguistic picture of man is presented in the third chapter (p.126-222). In the beginning it was outlined general associatively-cultural portrait of man and the picture of man fixed in the system of linguistic data. The next subchapter describes the types of men that can be distinguished in the works of the representatives of the Russian rural prose.These include such types as the type of life loser, the reflective type, the type of a man torn internally, the type of fulfilled man. In the following subchapters are discussed the names of male and names of the physical man: his appearance, manner of movement, behavior, which presentin dierievienshchikovs work. The author devotes a lot of place to nicknames and invectives addressed to man, which include men's names to indicate deficiencies and defects insults directed at men connected with the natural world insults with the devil, and the names of other impure forces. A separat subchapter applies the linguistic picture of ugly sex that can be found in comparisons. The final subchapter examines the feelings and emotions of men, among whom the foreground is a fear, shame, anger, pain.

The conclusion of the dissertation (p. 223-227) is synthesizing perspective on the issue of the title. The author confronts contained in dierievienshchikov's prose the picture of woman and man, featuring their most important features, and indicates some of the analogies between them and differences.