De generibus dicendi Jakuba Górskiego : zarys monograficzny - edycja krytyczna - przekład polski

Abstract

Praca poświęcona jest myśli naukowej Jakuba Górskiego (ok. 1525 -1585), polskiego humanisty i pedagoga renesansowego, znawcy Cycerona, związanego naukowo z Akademią Krakowską. Głównym przedmiotem rozprawy jest podręcznik Górskiego De generibus dicendi (O rodzajach wymowy), którego pierwodruk ukazał się w krakowskiej oficynie Mateusza Siebeneichera w roku 1559. Nie ma on bezpośrednich analogii w rodzimej literaturze retorycznej, nawiązuje natomiast do wzorów humanizmu europejskiego tej epoki. Powstałe dla zaspokojenia bieżących potrzeb dydaktycznych kompendium jest w znacznym stopniu kompilacją źródeł antycznych oraz nowożytnych i stanowi typowy przykład podręczników powstających w epoce renesansu. Okolicznościami sprzyjającymi jego powstaniu był z jednej strony brak w Polsce łatwo dostępnych podręczników tego rodzaju, z drugiej zaś - rosnące zainteresowanie humanistyczną cycerońską łaciną.

Pracę otwiera Wstęp, zawierający założenia metodologiczne i cele rozprawy. Następująca po nim część I prezentuje rys dziejów retoryki średniowiecznej i renesansowej na Akademii Krakowskiej z uwzględnieniem ważniejszych jej przedstawicieli. Tu także przedstawiona jest sylwetka Jakuba Górskiego, zwięzła charakterystyka jego dzieł, środowiska, działalności dydaktycznej i naukowej. Rozdział zamyka omówienie recepcji i stanu badań współczesnych nad spuścizną retoryczną tego autora oraz wyznaczenie dalszych postulatów badawczych.

Część II zawiera edycję podręcznika De generibus dicendi, obejmującego 108 rozdziałów różnej wielkości. Referowane w nich przez Górskiego kwestie wchodzą generalnie w zakres zagadnień mieszczących się w ramach retorycznego wysłowienia (elocutio), którego przedmiotem

jest charakterystyka i typologia rodzajów wypowiedzi retorycznych. Autor stara się odpowiedzieć na pytanie, czym są rodzaje wymowy, z czego wynika ich zróżnicowanie, jakim słownictwem posługiwać się winien mówca i od czego zależy stosowne jego użycie. Wplatając w swój tekst liczne cytaty, Górski odwołuje się do dzieł starożytnych teoretyków sztuki wymowy, zwłaszcza Cycerona (m.in. Orator, De Oratore i Brutus) i Kwintyliana (Institutio Oratoria). Teoretyczny wywód

urozmaicają liczne, czerpane z literatury klasycznej egzemplifikacje (m.in. z Eurypidesa, Aulusa Geliusza, Horacego, Owidiusza, Plutarcha, Terencjusza), którym towarzyszą wyjaśnienia i uwagi autora, mające pomóc młodemu odbiorcy w zrozumieniu tradycyjnej myśli retorycznej. Górski odnosi się także do kwestii żywo dyskutowanych przez nowożytnych latynistów (Jerzy z Trapezuntu, Guilielmus Budaeus, Erazm z Rotterdamu, Thomas Lynacre), wśród których wymienić można np. kwestię dostosowania szaty językowej do konkretnej tematyki, zagadnienie czystości języka, sporów o wzorcową Latinitas. Głównym źródłem jest przy tym dorobek Jakuba Strebaeusa, żyjącego w latach 1490-1550, wybitnego francuskiego cyceronianisty, z którego dzieła De verborum electione et collocatione oratoria zostały niemal dosłownie przejęte ostatnie partie podręcznika Górskiego.

Oryginalnemu tekstowi łacińskiemu podręcznika towarzyszy jego współczesny przekład polski dokonany przez autora pracy. Na komentarz edytorski składają się opis źródeł, aparat krytyczny, wykaz skrótów częściej przywoływanych dzieł autorów klasycznych, renesansowych oraz opracowań współczesnych, zasady transkrypcji, a także obszerne objaśnienia, których głównym celem jest identyfikacja źródeł występujących w tekście odniesień, cytatów, zapożyczeń i similiów.

Rozprawę zamyka indeks terminów retorycznych występujących w De generibus dicendi z ich polskimi odpowiednikami i lokalizacją wystąpień.

My doctor's thesis "De generibus dicendi Jakuba Górskiego. Zarys monograficzny - edycja krytyczna - przekład polski" (De generibus dicendi of Jakub Górski. Monograph Outline - Critical Edition - Polish Translation) concerns the rhetoric output of Jakub Górski (ca. 1525-1585), a famous Polish ciceronianist, theologian and logician of the 16th century.

It focuses on Gorski's work on stylistics entitled De generibus dicendi (On the types of eloquence), published in Cracow in 1559. Inspired by thoughts of some outstanding Western Europe humanists (e.g. Johannes Sturm, Jean Louis-d’Estrebee), it was intended to be a practical students' workbook, setting the new standard in the Polish educational tradition.

The thesis consists of three parts: an introductory one (providing fundamental assumptions of the work, as far as a piece of information on Górski's life and some ideas on the role he used to play in the history of Polish human sciences) is followed by two main chapters. The first of them includes an edition of an original Latin text with Polish translation, the second one comprises a number of notes and commentaries on the handbook as well as an index of the rhetorical terms used by the author.