Nazwy miar długości, objętości i powierzchni w historii języka polskiego od XV do XVIII wieku

Abstract

Celem pracy jest analiza leksykalna słownictwa specjalnego związanego z nazwami miar długości, objętości i powierzchni obecnego w różnego typu dokumentach historycznych od XV do XVIII w. (np. lustracje i inwentarze, także słowniki historyczne od Słownika staropolskiego do Słownik języka polskiego, [red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki] włącznie oraz kartoteki do Słownika staropolskiego, Słownika polszczyzny XVI w. i Słownika polszczyzny XVII i połowy XVIII wieku).

Jako kryterium nadrzędne w usystematyzowaniu zgromadzonego materiału przyjęto podział na wyrazy rodzime i zapożyczone. W obrębie jednego hasła przeprowadzono analizę etymologiczną leksykalną i słowotwórczą. Każda miara, o ile było to możliwe, opatrzona została przykładem jej użycia wynotowanym z wymienionych wcześniej źródeł historycznych.

W części głównej każdej z miar poświęcono osobny rozdział, w którym poszczególne nazwy miar pogrupowano w kilku grupach semantycznych, np. Nazwy miar związane z różnymi częściami ; Nazwy miar zależne od rozmiarów ciała oraz siły mięśni ludzkich lub zwierzęcych; Nazwy miar związane z narzędziem służącym do uprawy ziemi; Nazwy miar związane z nazwą naczynia służącego do mierzenie; Nazwy miar związane z nazwą materiału, z którego wykonany był pojemnik do mierzenia; Nazwy miar powstałe od nazw środków służących do transportu określonego ładunku lub wywodzące się od cechy wyróżniającej naczynie będące miernikiem; Nazwy miar związane z kształtem (wyglądem) pojemnika służącego do mierzenia itd. W sumie ok. 14 grup semantycznych.

Prócz wstępu, stanu badań i części głównej w pracy zamieszczono Aneksy (w których podano lokalizację cytatów niewykorzystanych w głównej części pracy), Przeliczenia (w których podano przybliżone przeliczenia omawianych miar na współczesne miary) oraz Historię wyrazów (w którym w formie tabeli przedstawiono występowanie prezentowanych miar na przestrzeni wieków).

The aim of the thesis a lexical analysis of the special vocabulary connected with the names of the measures of length, volume and area occurring in different types of historical documents from XV to XVIII century (e.g. inspections and inventory, also historical dictionaries beginning with The Dictionary of Old Polish and finishing with The Dictionary of Polish Language [edited by J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki] as well as card indexes to The Dictionary of Old Polish and The Dictionary of the Polish Language in the XVI c. and The Dictionary of the Polish Language in the XVII and the first half of the XVIII c.)

The division into the borrowings and the native vocabulary was the superior criterion in the systematisation of the gathered material. For each entry an etymological, lexical and morphological analysis was carried out. Each measure, as for as it was possible, was accompanied by an example of its usage found in the previously listed historical records.

In the main part a separate chapter was devoted to each measure, in which particular names of the measures were grouped in several semantic group, e.g. The names of measures connected with different parts of the body; The names of measures dependent on the size of the body and the strength of human and animal muscles; The names of measures connected with the tools used for the cultivation of the land; The names of measures connected with the name of the dish used for measuring; The names of measures connected with the name of the material from which the dish used for measuring was made;

The names of measures created from the means of transport used for carrying the particular type of load or originating from the feature distinguishing the dish that was the measure; The names of measures connected with the shape (appearance) of the container used for the measuring etc. All in all there are around 14 semantic group.

Apart from the introduction, the state of the research, and the main part the thesis contains Appendixes (in which there are given the localization of the quotes not used in the main part of the thesis), Conversions (in which there are given the approximate Conversions of the discussed measures into the contemporary measures) as well as the History of the words (in which, in the form of a chart, is showed the occurrence of the presented measures over a span of centuries).