Epitafia i wyrocznie : szkice o początkach pisma i książki w starożytnej Grecji

Abstract

Wiedza z zakresu antropologii pisma ułatwia rozumienie książki i czytelnictwa, ale jest wciąż fragmentaryczna i nieadekwatna do zróżnicowanych potrzeb kulturowych, jakie rozwija współczesna bibliologia. Budowanie kultury książki w perspektywie arché, rozumianej jako źródło zasad, przyczyn czy władzy, nie wydłuża, ale skraca dystans dzielący człowieka ze światem nowoczesnych mediów; pozwala zrozumieć ich dynamikę w kategoriach adaptacji środowiskowych i intelektualnych człowieka, przypomina o jego uniwersaliach i ponadczasowych skłonnościach do zapanowania nad sferami sacrum i profanum. Wyobrażenia społeczne na temat pisma greckiego oraz procesu jego popularyzacji towarzyszyły poszukiwaniom odpowiedzi na pytania o przeszłość i przyszłość. Pojawienie się pisma miało wpływ na zmianę obyczajów funeralnych i wróżbiarskich. Dyfuzji pisma sprzyjały potrzeby pamiętania o zmarłych oraz pamiętania o słowach bożych wyroczni. Przymus ich kompletowania, podyktowany względami sakralnymi i pospolitymi, zapoczątkował myślenie o epifanii słowa bożego w księgach świętych. Kolekcje spisanych wyroczni słownych były zaczątkami pierwszych bibliotek specjalistycznych w Europie. Wyrocznie i napisy nagrobkowe dostarczały nowego typu doświadczeń, wzmacniały poczucie ładu i ciągłości wydarzeń, utrwalały myślenie indywidualne i zbiorowe o przeszłości i przyszłości. Kolejnym powodem powstania tej pracy była konieczność odniesienia się do pewnych twierdzeń i pojęć od lat pokutujących w naszym piśmiennictwie bibliologicznym z zakresu historii książki. Współczesna archeologia nie potwierdza hipotezy, jakoby to kupcy greccy mieli przystosować litery fenickie do własnego systemu fonetycznego. Trudno się też zgodzić, „że Grecy, przynajmniej od VIII wieku p.n.e., nie tylko znali pismo, ale posługiwali się nim nawet zupełnie swobodnie […]”. Proces przyswajania liter fenickich nie miał tak jednoznacznego przebiegu. Nieliczne testimonia pisma alfabetycznego z epoki archaicznej dowodzą, że bardziej służyło ono ekspresji niż kupieckiej czy administracyjnej kalkulacji – charakterystycznym dla zabytków pisma linearnego B.