Rewizjoniści : obecność w dyskursach okresu PRL

Abstract

Przedmiotem prezentowanej monografii jest pojęcie i, jakby to kłopotliwie nie brzmiało, ludzie, których tożsamość próbowano określić, nadal się próbuje, konstruując historiograficzną narrację o okresie PRL, przedstawiając ówczesne polityczne realia. Jest więc nim pewien rodzaj „bohatera historii”, uwikłanego politycznie, takiego, który ma na swoim koncie czyny lub postawy oceniane ze względu na znaczenie przydawane przez uczestników trwającej sytuacji komunikacyjnej, w swoim czasie związane z tworzeniem koncepcji, podejmowaniem działań o politycznym znaczeniu. Ich skutki szacowane są zaś z różnego dystansu. Nie da się w kilku zdaniach wytłumaczyć, kim byli rewizjoniści i precyzyjnie wyeksplikować przedmiot badań dlatego, że zakres nazwy był inny w różnym czasie, a ważną zmienną stanowi to, kto ową nazwę stosował, jaki był cel opisu czy interpretacji. Wytłumaczeniu istniejących w tym względzie osobliwości służyć ma ta książka. Przedmiotem zainteresowań badawczych jest zatem fenomen związany z wyodrębnianiem, etykietowaniem, autoidentyfikacją, wykluczaniem, ostatecznie nieumiejętnością (lub kontrowersjami wokół) określenia politycznego znaczenia przedstawicieli lewicowej inteligencji w systemach realnego socjalizmu. Nie znaleziono innego terminu poza owym zaadaptowanym z XIX-wiecznej historii ruchu robotniczego – rewizjoniści, a polisemia utrudnia porozumiewanie się tych, którzy chcieliby zrozumieć przeszłość. Rzutuje to także na polityczny dyskurs współczesności. Pojęcia bowiem nie są zrozumiałe same przez się, są wytworem różnych działań, interakcji, przed badaczem pojawia się zatem wyzwanie określenia czynników, które determinowały zmianę znaczenia. Trudno się więc bez przypomnienia realiów historycznych i kulturowych. Chronologiczny zakres monografii skojarzono w tytule z okresem, w jakim funkcjonowała oficjalna nazwa ówczesnego państwa polskiego, nietrudno jednak zauważyć, że o tamtych rewizjonistach dyskutują także współcześni przedstawiciele szeroko rozumianej humanistyki. Proces wyłaniania się rewizjonistów, wyłaniania dyskursywnego, a więc w opowieści o nich, której istotą było przypisywanie osobom/grupie politycznej tożsamości i podmiotowości, konkretyzowanie wobec nich zastrzeżeń, jest tu wiodącym wątkiem. Przedmiotem pierwszej części pracy jest ów kłopot z określaniem podmiotu, jaki stanowili rewizjoniści. W dwóch kolejnych rozdziałach staram się zilustrować, od kiedy i wobec kogo stosowano interesujące tu nominalizacje, kwalifikacje, etykietowanie. Dla delegitymacji systemu politycznego PRL nie bez znaczenia było – mimo diagnozowanej w późniejszym okresie socjologicznej próżni – istnienie w okresie PRL środowisk politycznych rozumianych jako wspólnoty komunikacyjne czy wspólnoty dyskursu, więzi nieformalnych powstających na marginesie legalnie funkcjonujących instytucji: redakcji, uczelni, związków twórczych, stosunków – dziś byśmy powiedzieli – o sieciowym charakterze, łączących partyjnych prominentów i inteligenckich kontestatorów. Trajektoria ich losów oraz protoopozycyjność kojarzona z tym środowiskiem jest przedmiotem ostatniego rozdziału. Powołując się na Leszka Kołakowskiego, sztandarowego rewizjonistę lat 50., właśnie on już w innych politycznych realiach konstatował rzecz niebanalną: „Inteligencja jest zdolna rozkładać despotyczne systemy nie tylko podżeganiem do rewolucji, ale powolnymi zmianami w sposobach myślenia, takimi zmianami, które pustoszą ustrój, choć go nie rujnują gwałtownie”. Dyskursywne, a więc siłą rzeczy interpretacjonistyczne, podejście powinno pozwolić zobrazować mechanizm, który sięgając do określenia „spirala milczenia” autorstwa Elisabeth Noelle-Neumann działał niejako à rebours i polegał na dekonformizacji postaw, rozhermetyzowywał ideologiczne podstawy ówczesnego życia politycznego.