Bodies out of Rule. Transversal readings in canadian literature and film

Abstract

Niniejsza książka, której tytuł można przetłumaczyć jako Ciała bezrządne: tranwersalne odczytania wybranych opowiadań i filmów kanadyjskich, ma dwojaki charakter. Z jednej strony jest spojrzeniem na kwestię (problematycznej) cielesności w wybranych utworach filmowych i literackich, które osadzone są w kontekście kultury (czy raczej wielokulturowości) kanadyjskiej, a szerzej – w kontekście nowoczesnej kultury zachodniej, za fundament ideologiczny której można uznać liberalny humanizm. Z drugiej strony, książkę można odczytywać również jako propozycję o charakterze teoretyczno-metodologicznym, której główną osią jest zaczerpnięta z filozofii Gilles’a Deleuze’a i Félixa Guattariego idea transwersalności, rozumiana jako ruch „w poprzek”, ruch deterrytorializacji, czyli przecinania zastanych integralnych całości i tworzenia nowych „nienaturalnych” połączeń. Proponowany sposób lektury wybranych tekstów, inspirowany różnymi koncepcjami teoretycznoliterackimi, kulturoznawczymi i filozoficznymi, pokazuje ograniczenia liberalnego humanizmu i podważa jego główne założenia, wpisując się po części w trendy badawcze i kulturowe określane mianem „posthumanizmu”. Opisywane tu ciała, jako nośniki różnicy (płciowej, seksualnej, rasowej, wiekowej i wszelkiej innej), nie poddają się w pełni społecznym mechanizmom dyscyplinującym, higienizującym i regulującym. Ciała te popełniają akty transgresji, choć nie zawsze czynią to świadomie i celowo; często postrzegana transgresja jest skutkiem działania sił (czy też, w języku psychoanalizy, „popędów”), które nadają ludzkiemu ciału (czy wręcz ludzkiemu „mięsu”) swego rodzaju sprawczość. Taka cielesna sprawczość uderza w działania nowocześnie pojmowanej (bio)władzy, która dąży do sklasyfikowania, znormatywizowania i sparametryzowania wszystkich aktorów, praktyk i relacji społecznych. Jednym z wymownych przykładów regulacyjnej funkcji biowładzy jest, moim zdaniem, oficjalna kanadyjska polityka wielokulturowości, której przeciwstawić można kulturowe imaginaria generujące obrazy nadmiaru, transgresji, potworności, negatywności i anarchii. Obrazy te wykorzystują często postmodernistyczną estetykę gotyku, groteski i (queerowej) parodii. Pierwszy rozdział rozprawy zestawia założenia kanadyjskiej polityki wielokulturowości z ideą radykalnej różnicy, reprezentacje której można odnaleźć w tekstach wykorzystujących konwencje szeroko pojętego gotyku. Przykładem takiego tekstu może być klasyczny horror Davida Cronenberga Mucha, w którym hybryda człowieka, muchy i maszyny podaje w wątpliwość szereg tradycyjnych, humanistycznych kategorii poznawczych, w tym określoną normatywną definicję człowieczeństwa. Podobnego rodzaju problematykę można odnaleźć w opowiadaniach Barbary Gowdy, którym poświęcony jest rozdział drugi. Poprzez groteskowe postacie, w których na plan pierwszy wysuwa się cielesny (czy też „mięsny”) eksces, autorka podważa proste i jasne taksonomie, wokół których organizują się nowoczesne społeczeństwa zachodnie. Materialna rzeczywistość ciał zakłóca „dobrze skrojone” kategoryzacje społeczno-kulturowe oraz wynikające z nich normatywne nakazy i zakazy. Poprzez lekturę opowiadania Dionne Brand pt. „Blossom”, rozdział trzeci analizuje wysoce problematyczną normatywność zachodniocentrycznej idei „człowieka”. Groteskowa, wręcz abiektalna bohaterka opowiadania – wiekowa, czarnoskóra imigrantka, która prowadzi nocną „melinę”, a jednocześnie w ekstatycznym tańcu wciela się w postać bogini Oya – nie mieści się w ciasnych kanonach człowieczeństwa przewidzianych przez liberalno-humanistyczną politykę wielokulturowości. W rozdziale czwartym zestawione są – pod szyldem „kobiecego gotyku” – opowiadania trzech autorek: Margaret Atwood, Isabel Huggan i Alice Munro. Tym, co łączy omawiane teksty, jest wydobycie z codziennej egzystencji „zwykłych ludzi” głębokich pokładów negatywności, które psychoanaliza określa mianem popędu śmierci. Nienawiść i mordercze instynkty – zwykle uznawane za wynaturzone i „nieludzkie” – okazują się w tej gotycko-freudowskiej wizji nieodzownym, strukturalnym elementem relacji społecznych oraz mechanizmów samozachowawczych. W kolejnych rozdziałach dominują przykłady zaczerpnięte z kanadyjskiej kinematografii. Rozdział piąty skupia się na pojęciu transgresji i oferuje krótki przegląd transgresyjnych motywów i strategii w twórczości trzech reżyserów: Davida Cronenberga, Guya Maddina i Bruce’a LaBruce’a. Animowane „pozaludzkimi” popędami i pragnieniami ciała nabierają w filmach tych twórców swoistej sprawczości, która problematyzuje tradycyjne zachodnie rozumienie podmiotowości. W rozdziale szóstym przyglądam się obrazowi Otto, czyli niech żyją umarlaki Bruce’a LaBruce’a w kontekście zjawiska pornografii. Zaproponowane przeze mnie odczytanie filmu łączy figurę żywego trupa (z definicji naznaczoną pewnym nadmiarem cielesności/mięsności) z kwestiami biopolityki, a zwłaszcza z pytaniem o (niepewną) istotę „bycia żywym” w obecnych reżimach polityczno-społecznych. Ostatni, siódmy rozdział kontynuuje rozważania biopolityczne, skupiając się bardziej szczegółowo na kwestiach epidemiologii i immunizacji jako kluczowych obszarach zainteresowania współczesnej biowładzy. W tak zarysowanym kontekście omawiam musicalową komedię Johna Greysona Zero Patience, której tematem jest kryzys polityczno-społeczny – a także epistemologiczny – spowodowany epidemią AIDS. Film Greysona można odczytywać jako queerową krytykę epidemiologicznych (w szerokim sensie) zabiegów biowładzy, a zwłaszcza jej autorytarnych systematyzacji i taksonomizacji, które ustanawiają pewien „reżim prawdy” i są koniecznym warunkiem skutecznej regulacji praktyk i podmiotów społecznych. Na koniec, poprzez lekturę filmu Greysona, postuluję queerowe odzyskanie budzącej postrach figury wirusa jako figury par excellence transwersalnej – przekraczającej wszelkie zastane granice, tożsamości i kategorie poznawcze.