Kategoria nieokreśloności w perspektywizacji tekstu i jego przekładu. Studium kognitywne

Abstract

Celem tej pracy jest zbadanie kategorii nieokreśloności na podstawie kognitywnej teorii języka i ustalenie, jaki rodzaj interakcji zachodzi pomiędzy kategorią nieokreśloności a procesem perspektywizacji w tekście. Kategoria nieokreśloności i jej wykładniki językowe były dotychczas rozpatrywane głównie w obrębie systemu języka, a przeprowadzone badania wykraczały tylko w niewielkim zakresie poza perspektywizację na poziomie zdania (tematyczno-rematyczne rozczłonkowanie zdania, progresja tematyczna w tekście). Pierwszy rozdział obejmuje rozważania teoretyczne. Przedstawiono w nim dotychczasowe modele gramatyczne i semantyczne kategorii określoności i nieokreśloności wypracowane w ramach różnych dyscyplin i kierunków językoznawczych, kategorię nieokreśloności jako przedmiot lingwistyki tekstu, badania nad jej wartością stylistyczną w tekstach literackich, a także trudności translatorskie wynikające z przekładu kategorii nieokreśloności w językach polskim i niemieckim. W rozdziale drugim przedstawiono główne założenia gramatyki kognitywnej w ujęciu Langackera i w ujęciu Taylora, a także koncepcję teorii przestrzeni mentalnych Fauconniera. W osobnym podrozdziale omówiono zagadnienie perspektywy w ujęciu Langackera i w ujęciu Bartmińskiego (2004, 2006). Trzeci rozdział poświęcono opisowi kategorii (nie)określoności w różnych ujęciach kognitywnych, w tym w szczególności analizie referencji nieokreślonej w tekście. Rozdział ten zawiera także semantyczno-pragmatyczny opis leksykalnych wykładników referencji nieokreślonej, do których zaliczane są w kognitywnej teorii języka zarówno determinanty, m.in. rodzajnik nieokreślony ein/eine/ein, rodzajnik zerowy ϕ, jak i kwantyfikatory (Langacker 1995, 2005a, 2009; Taylor 2007). W rozdziale czwartym podjęto próbę ustalenia, jakiego rodzaju związek zachodzi między referencją nieokreśloną a różnymi sposobami perspektywizacji w tekście. Wśród poruszanych zagadnień znajdują się referencja nieokreślona i mentalny ruch konceptualizatora, referencja nieokreślona i poziom wyróżnienia, a także referencja nieokreślona i kategoria punktu widzenia. W rozdziale piątym zbadano, jakie problemy translatorskie wynikają z interakcji perspektywy i kategorii nieokreśloności i rozważano dotychczasowe trudności wynikające z przekładu korelatów referencji nieokreślonej w językach polskim i niemieckim w kontekście zjawiska perspektywizacji w tekście. Materiał badawczy stanowią fragmenty tekstów o zróżnicowanej tematyce i funkcji w języku polskim i w języku niemieckim. Podstawą analiz referencji nieokreślonej w przekładzie są wiersze Wisławy Szymborskiej pochodzące z tomów Sto pociech (1967), Koniec i początek (1993), Widok z ziarenkiem piasku (1997), Chwila (2001) i ich przekłady na język niemiecki autorstwa Karla Dedeciusa.