Książę Józef Poniatowski w kulturze i edukacji

Abstract

Zebrane w tym tomie prace są związane z osobą księcia Poniatowskiego i dziejami jego kultu, miejscem w polskiej kulturze i myśli edukacyjno-wychowawczej. Stanowią wachlarz różnych zbliżeń, dokumentowanych przez różne wycinki polskiej kultury, głównie z wieku XIX i XX – począwszy od uroczystego pogrzebu bohatera, a skończywszy na anonimowych głosach współczesnej kultury Internetu. Z przeprowadzonych studiów wynika, iż dwieście lat obecności mitu księcia Józefa w polskiej kulturze miało dla charakterologii narodowej istotne znaczenie. Wyraża się ona w wyjątkowej trwałości aksjologii wyrażanej w pojęciu HONOR. Jest widoczna w etykietach nadawanych księciu od pogrzebu po dzisiejsze podręczniki, a udokumentowana postawami i zachowaniami, które nie pozwoliły Polakom ustąpić przed żądaniami Hitlera i które się zapisały na zawsze w słowach upamiętniających bitwę pod Monte Cassino („Tam Polak z honorem brał ślub”). Bezsprzeczne też jest historyczne następstwo mitu dwóch wielkich Józefów – Poniatowskiego i Piłsudskiego. Poniatowski zginął, więc odżył w legendzie; Piłsudski odbudował państwo, nie zginął, nie ma więc tak barwnej legendy, ale obaj spoczęli w świętej dla polskiej świadomości historycznej katedrze na Wawelu. Wspomniana już dychotomia polskiego dylematu: wybrać honorową śmierć czy wypełnić powinność, to w istocie dwie twarze nowoczesnego mitu rycerskiego. Popularność tego mitu z czasem słabła. Słabnie stale popularność księcia w systemie edukacyjnym – już w okresie międzywojennym była mniejsza niż w okresie narodowej niewoli. Współcześnie mit księcia Poniatowskiego obejmuje głównie rejestr kultury popularnej. Ma charakter gadżetowy, eksponuje się posążki i wizerunki, które podkreślają treści skandalizujące. Dawny bohater masowej wyobraźni dorównujący greckiemu Leonidasowi, dziś – zda się – skurczył się do rozmiaru posążka, nabrał cech bardzo ludzkich (słabostki, romanse, anegdoty). To niewątpliwie prawda. Ale popyt na tę ofertę kulturową jest wciąż bardzo duży. Tworzy się (produkuje) dużo wyrobów plastycznych, obsługujących sferę wizualną, żywe są też przejawy obecności księcia w sferze kultury werbalnej. Nie wiemy, czy na pewno Bóg mu „powierzył honor Polaków”. Ale na pewno książę Józef Poniatowski jest jedną ze sztandarowych postaci, które przez dwieście lat formowały polską tożsamość narodową.