"Świat był przemoczoną pustką". Czarny kryminał Raymonda Chandlera w literaturze i filmie

Abstract

Raymond Chandler napisał dwadzieścia dwa opowiadania kryminalne, siedem powieści, podpisał swym nazwiskiem pięć scenariuszy filmowych, kilka esejów i setki opublikowanych listów. Gdyby jakość literatury zależała od kryterium ilościowego, niechybnie popadłby w zapomnienie, zamiast stać się klasykiem, jednym z najlepszych, najbardziej rozpoznawalnych i uznanych amerykańskich autorów literatury kryminalnej – i nie tylko. Dlatego, mimo że pozornie jego dorobek nie jest duży, Chandler oraz Dashiell Hammett (dodajmy, że autor pięciu książek), jako współtwórcy szkoły hard-boiled, stworzyli „gatunek, [...] który odmienił nie tylko losy powieści sensacyjnej; ich dokonania weszły na stałe do podświadomości amerykańskiej kultury, a mówiąc to nie należy myśleć wyłącznie o pop-kulturze”. Koncepcja mojej pracy jest bowiem analiza i interpretacja związków pomiędzy różnymi domenami kultury – literaturą a kinem (i w znacznie mniejszym stopniu telewizją) – będącymi owocem wspólnego im ducha czasów, podobnych obaw, niepokojów i obserwacji, którym towarzyszy zestaw może nie nowych, ale w nowatorski sposób użytych środków. Postacią centralną i spajającą oba obszary – literaturę kryminalną oraz film noir – jest właśnie Raymond Chandler (pomijam elementy biograficzne, chyba że są niezbędne, a podstawowe informacje o życiu Chandlera zamieszczam w kalendarium). Jego rola rozpatrywana jest na tle sytuacji społecznej w Stanach Zjednoczonych w latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku, z uwzględnieniem możliwości i funkcji pisarza w Hollywood, procesu produkcji filmów, przemian w narracji filmowej oraz różnorodnych strategii adaptacyjnych – książki Chandlera przenoszono na ekran od lat czterdziestych aż po dziewięćdziesiąte. Wszystkie wspomniane aspekty są istotne dla rozważenia jego szczególnej pozycji oraz tworzonej przez niego prozy w kontekście literatury kryminalnej, kultury i popkultury, a także wpływu, jaki pisarz mógł wywrzeć na rozwój film noir. Pierwsza, historyczna część książki przybliża moment narodzin i rozwój literatury kryminalnej, poczynając od krótkiego przypomnienia prehistorii gatunku, twórczości Edgara Allana Poego i jego następcy Arthura Conan Doyle’a, poprzez kryminały tzw. Złotego Wieku, powstające głównie w Anglii pomiędzy wojnami światowymi (pamiętać oczywiście należy, że tradycja ta żyje do dziś), aż po szkołę hard-boiled fiction. Rozdziały dotyczące historii kryminału okazały się niezbędne, by przekonująco uzasadnić podstawową tezę mówiącą, że również literatura gatunków może służyć jako Stendhalowskie „Zwierciadło, które obnosi się po gościńcu”27. Pamiętając, że ostatecznym celem pracy jest analiza roli Chandlera w literaturze i filmie, potraktowałam naturalne przemiany w obrębie kryminału jako coś więcej niż tylko efekt wewnętrznej dynamiki typowej dla wielu gatunków – przede wszystkim jako funkcję i odbicie przemian zachodzących w społeczeństwach. W drugiej części koncentruję się na prozie Chandlera, zawartych w niej obserwacjach i obrazie rzeczywistości współczesnej pisarzowi. Trzy najważniejsze elementy jego twórczości to konstrukcja głównego bohatera, świat przedstawiony oraz charakterystyczny styl. Jego prozę da się postrzegać jako całość – w opowiadaniach pisanych przed debiutem, czyli Głębokim snem wydanym w 1939 roku, twórca poszukiwał zarówno najlepszego modelu bohatera, jak i języka mogącego wyrazić taką postać, jej motywacje, czyny i refleksje. Część trzecią pracy stanowi analiza związków czarnego kryminału Raymonda Chandlera z kinem. Tu istotne i interesujące okazało się tło, czyli rola i możliwości pisarza (oraz każdego twórcy) w Hollywood. Przez ten pryzmat mogłam nie tylko zbadać i ocenić strategie adaptacyjne stosowane przez kolejnych reżyserów, ale także ustalić, jaki był model funkcjonowania sztuki – literatury i kina – w tamtych czasach, powiązania między nimi oraz ograniczające je okoliczności, takie jak wewnętrzna cenzura hollywoodzka, wojna, system produkcyjny i wiele innych czynników.