Humanitaryzm i polityka. Pomoc UNRRA dla Polski i polskich uchodźców w latach 1944-1947

Abstract

UNRRA – United Nations Relief and Re habilitation Administration – wojenne dziecko Narodów Zjednoczonych, zwiastun nowych lepszych czasów, trwałego pokoju i nowego porządku światowe go. UNRRA, skrojona na miarę największej w historii ludzkości organizacji humanitarnej, została szczodrze wyposażona w pierwszym szerokim geście przez głównego sponsora – Stany Zjednoczone (72% budżetu), ale także przez pozostałe państwa członkowskie, które nie ucierpiały bezpośrednio w wyniku wojny, w tym zwłaszcza przez Wielką Brytanię i Kanadę. Ogromnym osiągnięciem twórców UNRRA w niesieniu pomocy humanitarnej było zerwanie raz na zawsze (jak się wydawało) z dotychczasowym modelem dobroczynności, polegającym na odgrywaniu przez bogate państwa roli Lady Bountiful. Doświadczenia amerykańskie zdobyte w okresie New Deal wskazywały na potrzebę inicjowania akcji samopomocowych, dostarczania impulsu do brania spraw we własne ręce. Wielu pracowników socjalnych hołdujących tym metodom i mających za sobą doświadczenie pomocy ofiarom kryzysu znalazło się następnie w szeregach UNRRA, kształtując nowoczesne podejście do rehabilitacji społecznej jako głównego zadania wobec ludzi, którym wojna złamała życie. Opierając się na prostej i nadal aktualnej zasadzie „pomagać ludziom, by byli w stanie pomóc sobie”, UNRRA przystąpiła do wspomagania milionów ludzi na całym świecie. Efekty tej działalności można było obserwować w wielu dziedzinach: od zmiany podejścia do problemu uchodźców czy ochrony praw dziecka i odżywiania po zmiany w systemie edukacji uniwersyteckiej. Pełna ocena miejsca Polski w działalności UNRRA wymagała, moim zdaniem, przedstawienia w rozdziale wstępnym genezy organizacji z uwzględnieniem antecedencji w postaci dorobku Ligi Narodów i jej agend oraz doświadczeń amerykańskich związanych z akcją Hoovera w ramach American Relief Administration. Dwa rozdziały poświęcam problemom związanym z opieką sprawowaną przez UNRRA nad dipisami. Poruszam w nich wiele zagadnień dotyczących całego archipelagu obozów dla wysiedleńców różnych narodowości, jako że trudno byłoby zrozumieć postawy polskich dipisów bez ukazania meandrów polityki władz okupacyjnych i UNRRA wobec tej wielomilionowej społeczności potrzebującej pomocy. W ostatnim rozdziale zajmuję się wszelkimi aspektami pomocy materialnej dla Polski. Nadeszła ona stosunkowo późno z powodu działań wojennych, które trwały na części terytorium Polski do ostatecznej kapitulacji Niemiec i uniemożliwiały korzystanie z portów bałtyckich. Również po zakończeniu wojny porty te nie były w stanie przyjmować dostaw UNRRA ze względu na ogromne zniszczenia infrastruktury. W niniejszej pracy poświęcam dużo miejsca niepodatnym na kwantytatywne ujęcie wysiłkom UNRRA na rzecz przywracania ludziom ich godności. Tym samym pragnę uzupełnić dotkliwą i mocno odczuwalną lukę w polskiej historiografii, której można chyba w tym miejscu zarzucić pewien brak woli do opisywania Dobra i uwzględniania pozytywnych emocjonalnych stanów naszego społeczeństwa czy empatii, której doświadczało w przeszłości ze strony innych i innym też ją okazywało. Obserwując współczesne reakcje na problem uchodźców, stwierdzić wypada, że ów brak jest wielce emblematyczny. Podstawową bazę źródłową większości opracowań, łącznie z niniejszą pracą, stanowią dokumenty pochodzące z archiwum ONZ. Z ogromnego zbioru, będącego po części wynikiem nadmiernej biurokracji, przestudiowałem dokładnie te materiały, które dotyczyły działań UNRRA na terenie Niemiec, Austrii i po części Włoch. Uzupełnieniem były materiały znajdujące się w National Archives w Waszyngtonie i w Londynie. W pierwszym przypadku dotyczyły one początków UNRRA, w drugim – okupacji brytyjskiej w Niemczech. Interesujące dokumenty znajdują się także w polskich placówkach naukowych za granicą – w Instytucie im. Józefa Piłsudskiego oraz w Instytucie Polskim i Muzeum Władysława Sikorskiego w Londynie.