Rozumieć chaos. Rzecz o terminach i znaczeniach im nadawanych w pedagogice specjalnej

Abstract

Terminologia stosowana w obrębie określonej dyscypliny naukowej zaświadcza o jej tożsamości, kierunkach i dynamice zmian, a także związkach z innymi dyscyplinami. Rozwój pedagogiki specjalnej, poszerzenie jej zakresu, interdyscyplinarny charakter tej nauki sprzyjają intensywnym, nieraz niekontrolowanym przeobrażeniom w terminologii. Pojawiają się nowe określenia, dotychczas funkcjonujące terminy nabierają nowych znaczeń. Sytuacja ta zachęca do namysłu nad stosowaną w pedagogice specjalnej terminologią, brak bowiem całościowego opracowania dotyczącego terminologii tej dyscypliny naukowej. Poszczególni autorzy uwzględniają wyłącznie fragmenty przestrzeni terminologicznej, odnoszą się tylko do wybranego nazewnictwa. Nie zdarza się, by autor traktował w kompleksowy sposób konteksty związane z używaniem określonych terminów, rozważał je komplementarnie, uwzględniając aspekt przyczynowy (dotyczący przyczyn warunkujących wybór danego terminu), aspekt ewolucyjny (informujący o zmianach zachodzących w obszarze terminologii), aspekt relacyjny (wskazujący na zależności pomiędzy terminami dotyczącymi bliskich sobie aspektów rzeczywistości) oraz aspekt implikacji (biorący pod uwagę konsekwencje stosowania określonych terminów). Z tego powodu celem podjętych przez nas działań jest próba zwrócenia, w szerszy niż dotąd miało to miejsce sposób, uwagi na terminologię stosowaną w pedagogice specjalnej w kontekście zmian, jakie w niej zachodzą. Naszym zamiarem jest opisanie przestrzeni terminologicznej, poszukiwanie uwarunkowań i wskazanie potencjalnych konsekwencji wspomnianych przeobrażeń. Dokonując systemowej analizy terminologicznej wykorzystaliśmy podejście semazjologiczne (gr. sema – znak), polegające na analizie znaczeń istniejących już terminów i opisaniu ich (por. Tomaszczyk 2014, s. 48). W zamierzeniu zajmujemy się przede wszystkim terminami, w mniejszym zaś stopniu pojęciami, które nazywają. Poruszana problematyka została podzielona na cztery kręgi tematyczne. Pierwszy odnosi się do nazwy omawianej dyscypliny i jej działów, drugi dotyczy podmiotu oddziaływań pedagogiki specjalnej. W kolejnym ukazane zostały przeobrażenia terminologiczne związane z działaniami podejmowanymi w ramach omawianej dyscypliny naukowej. W czwartym poruszono kwestię słownictwa odnoszącego się do pedagogów pracujących z osobami niepełnosprawnymi. Treści dotyczące wymienionych kręgów tematycznych zostały poprzedzone rozważaniami wprowadzającymi. Podsumowaniem pracy są refleksje powstałe w wyniku dokonanych analiz. W założeniu mają one stanowić zachętę do kontynuacji namysłu nad terminologią w pedagogice specjalnej. Zdajemy sobie sprawę, że Czytelnik może odnieść wrażenie, iż nasza postawa wobec prezentowanych terminów jest ambiwalentna. W niektórych sytuacjach jednoznacznie wskazujemy czy sugerujemy naszym zdaniem najbardziej słuszne rozwiązania. W innych przypadkach nie dokonujemy jednoznacznych ocen – zachowujemy bezstronność – przedstawiając jedynie wszelkie dostępne argumenty, pozostawiając Czytelnikowi osąd i dokonanie ostatecznego wyboru. Nie przedstawiamy wyłącznie aktualnej propagowanej wykładni terminologicznej. Zdajemy sobie sprawę, iż recepcja terminów jest uzależniona od czasu, w jakim jest dokonywana. Sposób ich rozumienia, nadawane znaczenia ulegają zmianom w czasie. Należy przewidywać, iż niektóre zostaną przekształcone, w miejsce innych pojawią się nowe. Rozwój terminologii będzie trwał. W tekście zamieszczono ramki mające stanowić uzupełnienie i poszerzenie przedstawianych informacji, czasem ich syntezę, czasem uszczegółowienie, ale zawsze zachętę do refleksji. Dodatkowo omawianym treściom towarzyszy dokonane w oparciu o zasoby Biblioteki Narodowej zestawienie ponad 2370 tytułów publikacji z zakresu pedagogiki specjalnej, w których pojawiły się analizowane przez nas terminy. Przy doborze publikacji nie stosowaliśmy żadnej cezury czasowej. Wykazy te zostały zamieszczone na dołączonej do publikacji płycie CD. Jesteśmy przekonani, że będą mogły stanowić podstawę kolejnych analiz.