Poglądy ideowo-estetyczne Stanisława Tarnowskiego

Abstract

Książka omawia poglądy ideowo-estetyczne Stanisława Tarnowskiego – jednego z najwybitniejszych krytyków i historyków literatury drugiej połowy XIX wieku, autora prac monograficznych (m.in. o pisarzach politycznych XVI wieku, Zygmuncie Krasińskim, Julianie Klaczce), szkiców, recenzji, wspomnień pośmiertnych, podręczników dla szkół. Jej głównym celem badawczym jest odpowiedź na pytanie o uwarunkowania światopoglądowe, filozoficzne i estetyczne twórczości krytyczno- i historycznoliterackiej Tarnowskiego, a także opis jego języka krytycznego i metody badawczej. Wpływ współautora Teki Stańczyka na rozwój wiedzy o literaturze był ogromny. W jego dorobku naukowym nie brakuje dokonań pionierskich (zwłaszcza jeśli chodzi o twórczość pisarzy staropolskich, Krasińskiego, dramaty Słowackiego i komedie Fredry), które dziś są już prawdami „oczywistymi”. Swoje badania literackie Tarnowski uprawiał z myślą o szerokiej rzeszy odbiorców. Unikał teoretyzowania, popisów erudycyjnych i balastu terminologii fachowej, dbał, by jego przekaz był atrakcyjny zarówno pod względem treści, jak i formy. Przez czterdzieści lat pracy na stanowisku wykładowcy uniwersyteckiego wychował rzeszę uczniów: badaczy literatury, nauczycieli, dyrektorów szkół, literatów, urzędników administracji. Mówiło się nawet o „krakowskiej szkole krytyki literackiej”, której twórcą i patronem miał być Tarnowski, a zatem o istnieniu wśród krytyków krakowskich drugiej połowy XIX i początku XX wieku zbieżności w zakresie założeń metodologicznych, koncepcji i kierunków ich zainteresowań badawczych. Na jego odczyty publiczne w Krakowie, Lwowie, Warszawie i Poznaniu przychodziły tłumy. Wrażenie, jakie Tarnowski jako mówca robił na słuchaczach, było potężne. Głos donośny i dźwięczny, umiejętność budowania napięcia i żonglowania emocjami słuchaczy poprzez zmiany tonacji uczuciowej od ironii, szyderstwa po rozrzewnienie, wplatanie do wykładu anegdot i ilustrowanie jego tez recytacją urywków z dzieł literackich – Tarnowski miał nie tylko talent oratorski, ale i charyzmę, umiejętność skupiania na sobie uwagi, jako prelegent zaciekawiał i intrygował, co przyznawali nawet jego przeciwnicy ideowi. Wśród krytyków pozytywistycznych uczony krakowski uchodził za autorytet w sprawach literackich: jego prace o literaturze może i budziły kontrowersje, ale nie wypadało ich nie znać, nie czytać. „Czarną legendę” Tarnowskiego stworzyła dopiero krytyka młodopolska. Hrabiego profesora obśmiewano w Zielonym Baloniku i prasie nie tylko satyrycznej, odnosząc się zarówno do jego poglądów politycznych, działalności publicznej – społecznej czy naukowej – jak i życia prywatnego, pochodzenia, koligacji rodzinnych, religijności. Oceniano badacza literatury, autora prac krytyczno- i historycznoliterackich, lecz zamiast o jego poglądach estetycznych, metodzie badawczej czy stylu – pisano o polityce. Atakując Tarnowskiego, mierzono w arystokrację, stańczyków, ultramontanizm, monarchizm, lojalizm i prowidencjalizm – słowem: w symbole i zasady ideologii konserwatywnej lub z konserwatyzmem kojarzone. Książka składa się z dwóch części. W części pierwszej przedstawiono poglądy Tarnowskiego na temat talentu artystycznego, roli artysty w społeczeństwie, natury procesu twórczego, miejsca i rangi kontekstu biograficznego w badaniach literackich. Analizie poddano znaczenia, w jakich w języku krytycznym badacza występują takie pojęcia, jak: talent, geniusz, natchnienie, wyobraźnia (fantazja), wrażenie. Część druga omawia stosowaną przez Tarnowskiego metodę opisu dzieła literackiego. Za kluczowe dla jego postawy badawczej uznano posługiwanie się sześcioma kategoriami estetycznymi: wzniosłości, tragizmu, komizmu, ironii, wdzięku i smaku. Całość wywodów osadzono w kontekście sporów ideowo-estetycznych epoki. Poczynione w książce rozpoznania przeczą tezie o dyletanctwie hrabiego profesora jako badacza literatury. Jak się okazuje, Tarnowski tylko pozował na ignoranta w sprawach estetyki czy metodologii badań literackich, jak sam o sobie mówił „profesora improwizowanego”. Bo wbrew temu, co głosił, w swojej praktyce krytyczno- i historycznoliterackiej nie poprzestawał na dzieleniu się wrażeniami z lektury. Usiłował dzieło sztuki nie tylko „przeżyć”, ale i zrozumieć – a zatem dostrzec, opisać i ocenić jego wartość: ideową, moralną i estetyczną, konsekwentnie i w pełni świadomie używając do tego narzędzi wypracowanych m.in. przez estetykę idealistyczną.