Między rymem a Muzą

Abstract

Formuła „między rymem a Muzą” ma określić stan wiersza polskiego w okresie od powstania styczniowego po I wojnę światową. Dziesiątki tysięcy utworów wierszowanych, które w tym okresie drukowano w prasie i tomikach poetyckich, zawierają czasem prawdziwe perły liryczne, choć jest to ułamek procenta w powodzi rymowanych banałów. W kulturze drugiej połowy dziewiętnastego wieku wyraźniejszy zatem jest pospolity i rzemieślniczy „rym”, niż mająca ambicje artystowskie i smak estetyczny „Muza”. Po co owe wiersze – częściej stereotypowe i nieudane niż oryginalne – czytać, po co do nich wracać? Odpowiedź jest prosta, choć banalna: bo stanowiły niewątpliwie ważny składnik ówczesnej kultury i były przejawem zjawiska trwającego do dziś, jakim jest rywalizacja kultury elitarnej i popularnej. Nie podejmuję się zadania przewartościowania historycznoliterackich ustaleń, choć wiele ocen poezji autorów zaliczanych do generacji pozytywistów czy modernistów opiera się na niewiarygodnych przesłankach, lekceważących chronologię powstawania i konteksty genetyczne tych utworów. Chcę zwrócić uwagę na pomijane w badaniach uwarunkowania – na rolę prasy w kształtowaniu form artystycznych literatury drugiej połowy dziewiętnastego wieku. Pamięta się o niej jedynie przy kwestii tzw. powieści w odcinkach; zapomina – przy wyjaśnianiu przyczyn popularności krótkich form epickich oraz przy zagadnieniu tematyki i języka ówczesnych wierszy. Przedstawione w książce przybliżenia sytuacji i zjawisk, które zostały opisane wierszem, są dalekie od wyczerpania materiału. Nie porzucam myśli o poszerzeniu pola analiz, gdyż kultura popularna drugiej połowy dziewiętnastego wieku naprawdę obfituje w różnorodne a nieraz bardzo ciekawe źródła. Pozycja poezji Adama Asnyka, Felicjana Faleńskiego, Wiktora Gomulickiego, Czesława Jankowskiego czy Marii Konopnickiej nie obniży się przez przypomnienie głębokiego tła epoki. Raczej przeciwnie: poszerzenie tła kulturowo-literackiego spowoduje, że wiersze poetów najbardziej znanych powiedzą nam więcej, niż dotąd sądzono.