Przenicowana rzeczywistość. Świat konsumpcji a etyka Immanuela Kanta

Abstract

Rzeczywistość ludzkiego życia podlega ciągłej przemianie. Już Heraklit z Efezu w VI wieku przed Chrystusem powtarzał: Jedyną stałą rzeczą w życiu jest zmiana. Na przełomie XX i XXI wieku zmiany zachodzą wyjątkowo szybko; zanim człowiek zdąży się z jakąś zmianą oswoić, już jest zaliczana do standardowych rozwiązań. Tempo i intensywność zmian mocno wpływają na człowieka, jego kondycję, pogląd na świat, sposób rozumienia tego świata (lub – w skrajnych przypadkach – całkowite niezrozumienie) oraz, co bardzo istotne, na działanie. Nauką traktującą o działaniu człowieka jest etyka, która w swojej tradycyjnej postaci etyki normatywnej określa, jakie postępowanie człowieka jest dobre, a jakie złe. Etyka stara się odpowiedzieć na proste pytanie: jak żyć? Pytanie jest proste, ale odpowiedź na nie już taka nie jest. Wśród wielu różnych koncepcji etycznych mocno zaznacza swoją obecność etyka Immanuela Kanta. Filozof ten zwraca uwagę na zapisane w strukturze człowieka prawo moralne, które to prawo, z racji bycia częścią struktury człowieka, powinno być bezwarunkowo przestrzegane. W świecie przełomu XX i XXI wieku wymagająca etyka Kanta wydaje się zapomniana. Jej postulaty, maksymy i obowiązki przerastają człowieka, który boryka się na co dzień z bardzo szybkimi zmianami rzeczywistości, w której żyje. Czy jednak na pewno etyka Kanta straciła na aktualności, a dzieł królewieckiego myśliciela nie warto już czytać? Traktuje o tym pierwsza część niniejszej monografii, w której starano się wykazać, że etyka oparta na imperatywie kategorycznym pozostaje dobrym punktem odniesienia również dla współczesnego człowieka i nadal daje wiążącą odpowiedź na pytanie, jak żyć. Co więcej, mimo swoich niedostatków, ta właśnie wymagająca etyka może stanowić odpowiedź na kłopoty współczesnego człowieka, który coraz częściej staje się tylko konsumentem. Druga część monografii poświęcona jest rozpowszechnionemu współcześnie zjawisku konsumpcjonizmu, ze szczególnym zwróceniem uwagi na zmiany, jakie zachodzą w preferowanych przez współczesnego człowieka wartościach, oraz na zasady, jakimi rządzi się świat konsumpcji. Konsumpcjonizm stanowi przedmiot wielu analiz, przede wszystkim socjologów. Dla filozofów zagadnienie to wydaje się często zbyt banalne, ponieważ uleganie konsumpcjonistycznym postawom świadczyć ma o słabości charakteru człowieka, nieumiejętności wyznaczania celów i sensów we własnym życiu itp. Jeśli jednak konsumpcjonizm i postawy konsumpcyjne stale się szerzą, a miarą sukcesu współczesnego człowieka jest coraz częściej ilość posiadanych środków finansowych, to problemowi warto się przyjrzeć również z punktu widzenia filozofii i zapytać o istotę zachodzących zmian, o sens życia konsumenta, jak również o etykę, którą się kieruje. W analizach zawartych w części drugiej etyka Kanta stała się punktem odniesienia dla uwyraźnienia zmian, jakie zaszły w świecie. Nie chodziło w nich o całościowe opracowanie etyki Kanta w odniesieniu do problematyki konsumpcjonizmu, ale jedynie o pokazanie, jak dalece konsument różni się od etycznego człowieka kreślonego przez Kanta i jak różne są zasady i reguły, którymi kieruje się na co dzień. Uchwyconą różnicę Autorzy starali się oddać w tytule monografii. Przenicowana rzeczywistość to rzeczywistość zmieniona prawie całkowicie, częściowo niezrozumiała, zagmatwana, nieciągła. Jest to jednak rzeczywistość, w której na co dzień funkcjonujemy, dlatego ważne wydają się starania, by zrozumieć sens tego, z czym się spotykamy – by albo świadomie w tym uczestniczyć, albo też próbować uciec, co jednak jest niezmiernie trudne.