Sceniczne metamorfozy utworów antycznych w nurcie polskich teatrów alternatywnych po 1989 roku

Abstract

Tematem rozprawy stała się analiza transformacji scenicznych utworów antycznych dokonanych przez reżyserów zaliczanych do polskiej alternatywy teatralnej. W centrum zainteresowań badawczych znalazły się prace Włodzimierza Staniewskiego, założyciela Ośrodka Praktyk Teatralnych Gardzienice oraz Tomasza Rodowicza i twórców związanych ze Stowarzyszeniem Teatralnym Chorea. Omawiane zagadnienie zaprezentowane zostało, jak postuluje Balme, z potrójnej perspektywy: historycznej, teoretycznej i analitycznej. Działalność przedstawicieli nurtu alternatywnego ukazana została na tle inscenizacji utworów antycznych we współczesnym teatrze repertuarowym.

Zasadnicza część pracy obejmuje analizę 8 spektakli OPT Gardzienice oraz 5 Stowarzyszenia Teatralnego Chorea. Są to kolejno: Metamorfozy albo Złoty Osioł, Elektra i Ifigenia w A. w reżyserii W. Staniewskiego, Vaza Francois, Ifigenia Cygańska, Odyseja. Teatralny Komiks Akademii Praktyk Teatralnych w Gardzienicach, Tezeusz w labiryncie formacji Tańce Labiryntu (która dała początek Chorei), widowiska Chorei powstałe w koprodukcji z grupą Earthfall Dance: Hode galatan, Po ptakach, Bakkus oraz Śpiewy Eurypidesa wyreżyserowane przez T. Rodowicza.

Celem rozprawy było zaprezentowanie eksperymentalnych sposobów czytania tekstów teatralnych. Pierwszy etap analizy polegał na zbadaniu tzw. podstawy teatralnej, omówieniu genezy danego projektu, prześledzeniu wszelkich zmian dokonanych na tekstach literackich (m.in. redukcji, zmiany kolejności, dopisywaniu nowych fragmentów). Obrany kierunek badań pozwolił wyprowadzić kilka modeli postępowania ze sztuką antycznej Grecji oraz ukazać poczynania reżyserów jako proces obejmujący właśnie to, co zazwyczaj jest najmniej uchwytne dla przeciętnego widza - pracę na scenariuszem teatralnym.

Kolejnym etapem badań była analiza tekstu inscenizacji i przedstawienia, potraktowana jak postuluje Ch. Balme, nierozdzielnie. Szczególny nacisk położony został na sposoby organizacji przestrzeni scenicznej, budowanie ruchu scenicznego, konstrukcję bohaterów teatralnych, rolę muzyki. Osobne miejsce zajęła analizy struktury spektaklu, przypominającej często budowę dzieła muzycznego.

W twórczości Staniewskiego oraz reżyserów związanych ze Stowarzyszeniem Teatralnym Chorea można wyróżnić kilka tendencji adaptacyjnych. Na przykładzie Metamorfoz (rozdz. II Sceniczne adaptacje prozy antycznej. „Metamorfozy albo Zloty Osioł" wg Apulejusza OPT „Gardzienice") zaprezentowane zostały metody transformacji dzieł epickich, sposoby funkcjonowania utworów narracyjnych w heterogenicznej strukturze scenariusza oraz zabiegi inscenizacyjne zmierzające do wykreowana ambiwalentnej rzeczywistości teatralnej będącej jednocześnie przestrzenią rytuału i ludycznej zabawy.

Widowisko oparte na powieści Apulejusza oraz kolejny projekt Gardzienic, Elektra, stały się również pretekstem pozwalającym omówić rolę i funkcję literatury w hybrydycznym tworze jakim jest esej sceniczny. Ta forma teatralna realizuje założenia bliskie jej literackiemu odpowiednikowi, jest, jak zaznaczył Staniewski w wywiadzie dla „Didaskaliów”, „propozycją wypowiedzi, w której można mieszać gatunki, dokonywać swobodnych skojarzeń, ujmować temat w sposób subiektywny, ale z dbałością o artystyczną formę przekazu i utrzymanie nadrzędnego przesłania”.

Celem analizy porównawczej przedstawień opartych na utworach Eurypidesa, Elektry oraz i Ifigenii w A. (rozdz. III Sceniczne metamorfozy tragedii greckiej. Eurypides na deskach OPT Gardzienice) stało się ukazanie dwóch modeli scenicznej lektury tragedii antycznej, prezentacja zbliżonych, choć w pewnym sensie odmiennych, sposobów konstruowania scenariuszy homogenicznych. Wybrane spektakle odzwierciedlają również sposób, w jaki ewoluują metody transformacji tekstów literackich, które w pierwszych pięciu widowiskach Gardzienic sprowadzały się głównie do drastycznych cięć i przesunięć, dopisywania nowych scen, tworzenia kolaży tekstowych oraz operowania fragmentem wybitym z macierzystego kontekstu.

Na przykładzie Tezeusza w labiryncie oraz widowiska Hode Galatan Stowarzyszenia Teatralnego Chorea (rozdz. IV Sceniczne wariacje na temat wątków mitologicznych i muzyki antycznej) zaprezentowano sposoby funkcjonowania literatury, wątków mitologicznych i historycznych w spektaklach opartych w znacznej mierze na muzyce i tańcu. Hode Galatan pozwoliło mi także omówić śmiały eksperyment sceniczny, jakim była konfrontacja antycznych zaśpiewów z językiem współczesnego teatru tańca. Historia najazdu Galatów potraktowana została przez twórców widowiska jako pretekst do snucia opowieści o znaczeniu bardziej uniwersalnym, której tematem stały się agresja, przemoc, chaos, oraz próby zaprowadzenia ładu. Tezeusza w labiryncie omówiony został przez pryzmat kategorii labiryntu, która wywarła znaczny wpływ na kształt scenariusza teatralnego, wpłynęła także na sposoby budowania przestrzeni, ruchu scenicznego, wreszcie na sposoby prowadzenia narracji teatralnej, którą można określić mianem labiryntowych ruchów narracji. W trakcie analizy tego wielowarstwowego widowiska pomocny okazał się również psychoanalityczny klucz interpretacyjny.

W centrum zainteresowań badawczych znalazła się także jedyna jak dotąd (w nurcie alternatywnym) realizacja komedii staroattyckiej (rozdz. V Arystofanes w XXI wieku - czyli świat Po ptakach).

Zabiegi, którym autorzy scenariusza poddali utwór, sprowadzają się nie tylko do jego totalnej dekonstrukcji, ale również obejmują zmiany w obrębie gatunku. Rodowicz, Ennis i Cohen z Ptaków wyrugowali bowiem element komiczny, zaś ich widowisko należy rozpatrywać nie tyle w kategoriach transformacji, co wariacji na temat utworu antycznego poety. Celowe potęgowanie poczucia chaosu i rozdźwięku pomiędzy wizją Arystofanesa a rzeczywistością XXI wieku, sposób konstruowania postaci scenicznych, symultaniczność struktury, w której działania rozgrywają się paralelnie, zastępowanie gardzienickiej w swym rodowodzie, antycznej witalności obrazami ciała patologicznego, pozwalają także rozpatrywać Po ptakach przez pryzmat stylistyki charakterystycznej dla nurtu postdramatycznego.

Analiza porównawcza Bakkusa oraz Śpiewów Eurypidesa, dwóch spektakli Chorei opartych na Bachantkach Eurypidesa (rozdz. VI Pomiędzy karnawałem a rytuałem. Sceniczne wariacje na temat „Bachantek” Eurypidesa), stała się swoistym dopełnieniem części poświęconej scenicznym metamorfozom tragedii antycznej. Zaprezentowane zostały kolejne modele transformacji tragedii, których efektem jest konstrukcja odmiennych gatunkowo scenariuszy. Należy podkreślić, iż działalność Chorei rozwija się niejako dwutorowo - estetyka charakterystyczna dla nurtu opisanego przez Lehmanna zderzona zostaje z elementami bliskimi dla teatru antropologicznego. Bakkus bliższy jest estetyce postdramatycznej, powołuje do życia rzeczywistość oniryczną, celowo chaotyczną, wydobywając z tekstu Bachantek to co niepokoi i przeraża. Śpiewy Eurypidesa zaś stały się materiałem dla rozważań o sakralnym pochodzeniu tragedii greckiej, autorzy spektaklu dążyli również do stworzeniu pewnego uniwersum przeżyć.

W centrum zainteresowań badawczych znalazły się także trzy antyczne projekty Akademii Praktyk Teatralnych w Gardzienicach: Waza François, Ifigenia Cygańska, wariacja na temat Ifigenii w Aulidzie Eurypidesa oraz Odyseja. Teatralny komiks na podstawie eposu Homera (rozdz. VII Antyk na serio i z przymrużeniem oka. Projekty studentów Akademii Praktyk Teatralnych w Gardzienicach ). Spektakle te, odznaczające się wysokim poziomem artystycznym, prezentują różnorodne warianty scenicznej lektury tekstów antycznych. Ich autorzy posługują się metodami zbliżonymi do tych, które wykorzystuje dyrektor Gardzienic, jednakże stosunek do klasyki uwarunkowany jest swobodnym, ludycznym podejściem, czego efektem jest zmiana tonacji danego utworu, transpozycja gatunków wysokich do niskich (np. tragedia przekształca się w komedię). Finalne projekty APT, tak odmienne pod względem stylu, łączy nie tylko odwołanie się kategorii gry i zabawy, czy pewna opozycyjność wobec głównych prac Staniewskiego, ale również zwrócenie się w stronę sztuki określanej mianem performance art, dla której ważne staje się eksponowanie jednorazowości wykonywanych działań, nawiązanie żywego kontaktu z odbiorcą.

W zakończeniu rozprawy zawarte zostały rozważania na temat recepcji omawianych spektakli. Analiza dokonań Gardzienic i Chorei pozwoliła omówić specyficzny rodzaj percepcji nazwanej za R. Demarcy’m wertykalną (w odróżnieniu od horyzontalnej). Widz, a tym samym badacz, nie podąża za akcją, ale wnika w głąb struktury - nasyconej licznymi dygresjami, aluzjami, odwołaniami. Dlatego też o gardzienickiego widza wymagane jest niemałe zaplecze Intelektualne - jak od czytelnika eseju literackiego.

Spektakle Gardzienice oraz Stowarzyszenia Teatralnego Chorea nie przedstawiają jednolitego obrazu polskiego teatru alternatywnego. Staniewski oraz twórcy skupieni wokół Rodowicza tworzą różnorodne widowiska, które stylistycznie sytuują się w dwóch odrębnych nurtach. Umownie należałoby je nazwać antropologicznym oraz postdramatycznym. Można zaryzykować stwierdzenie, iż inscenizacje utworów antycznych odzwierciedlają proces, który zachodzi w całokształcie polskiego życia teatralnego po 1945 roku. Reakcją na przedstawienia, operujące tradycyjnymi środkami wyrazu, powstające w państwowych teatrach repertuarowych, stały się inscenizacje o mocnym politycznym podtekście (teatr lat 80). Kolejnym niewątpliwym przełomem okazały się lata działalności P. Brooka, J. Grotowskiego, E. Barby i tzw. antropologiczny zwrot w teatrze, charakteryzujący działalność grup eksperymentalnych, do których zaliczyć należy właśnie twórczość OPT Gardzienice oraz pierwsze projekty Stowarzyszenia Teatralnego Chorea. Następną tendencją stałoby się zatem odwołanie do estetyki nurtu postdramatycznego, widocznej w pracy Rodowicza i jego współpracowników.

This dissertation examines the transformation of the ancient works by the directors of the Polish alternative theatre. The research focuses on the works of Wlodzimierz Staniewski, the founder of the Centre for Theatre Practices “Gardzienice”, and Tomasz Rodowicz and other authors from the Theatre Association “Chorea”. The study is conducted, according to Balme, from the historical, theoretical and analytical perspectives. The range of activities of the representatives of the alternative stream is presented on the basis of the ancient plays performed in the contemporary theatre.

The main part of the dissertation concentrates on the analysis of eight plays of the Centre for Theatre Practices “Gardzienice” and five plays of the Theatre Association “Chorea”. These include The Metamorphoses or the Golden Ass, Electra, Iphigenia in Aulius, all three directed by Staniewski; Vase Francois, The Gypsy Iphigenia, The Odyssey. Theatre Comics by the Academy of the Theatre Practices in Gardzienice; Theseus in the Labyrinth by the Dances of the Labyrinth, which transformed later into Chorea; Hode Galatan, After The Birds, Bakkus co-produced by Chorea and the Earthfall Dance Company; and the Songs of Euripides by Rodowicz.

The aim of the dissertation is to present the alternative ways of reading theatre texts. The first stage of the analysis consists of the study of the theatre basis, discussion of the origins of a project and the investigation of all the changes made upon the literary texts, including reductions, changes of order, addition of new elements. This method allows establishing some frameworks of how to explore the art of ancient Greece and it shows the process of the theatrical adaptation of the script from the directors’ perspective.

The next stage of the study comprises of the analyses of the text of staging and text of performance, which should be analysed inseparably, according to Balme. The strong emphasis is put on the ways of arranging stage space, building stage movements, creating the characters and on the role of music. A separate part is devoted to the analysis of the structure of the play, which resembles the structure of the music performance to a large extent.

There are few adaptation trends which can be distinguished in the works of Staniewski and the directors of the Theatre Association “Chorea”. The analysis of The Metamorphoses indicates the transformation methods of literary prose, the ways of integrating narrative texts into the heterogenic structure of the play script and the stagecraft elements that create the ambivalent reality which serves both as a ritual space and a ludic play (Chapter II: Stage adaptations of the ancient prose.

The Metamorphoses or the Golden Ass of Apuleius by the Centre for Theatre Practices “Gardzienice").

The role and the function of literature in the hybrid form of a stage essay are discussed on the basis of The Metamorphoses or the Golden Ass of Apuleius and Electra, another project by “Gardzienice”. The stage essay is similar to its literary counterpart and is defined by Staniewski in his interview to “Didaskalia" magazine „as a form of expression which allows for mixing of different genres, making free connotations and presenting a topic in a subjective way, provided that an artistic form is maintained and the main message is conveyed.

The aim of the comparative analysis of two plays by Euripides, Electra and Iphigenia in Aulius, is to present two models of readings of an ancient tragedy and two similar but at the same different ways of constructing homogenous scripts (Chapter III: Stage adaptations of Greek tragedy. Euripides on stage of the Centre for Theatre Practices “Gardzienice"). Moreover, these plays reflect how the methods of transformation of literary texts have evolved. In the first five plays of “Gardzienice” this transformation is reduced to drastic cuts and shifts, addition of new scenes, creation of a literary collage and the use of text fragments outside of the original context.

The ways how narration, mythological and historical themes function in the shows based on music and dance are discussed on the basis of Theseus in the Labyrinth and Hode Galatan by the Theatre Association “Chorea” (Chapter IV: Stage variations of the mythological themes and ancient music). Furthermore, Hode Galatan allows me to discuss a brave experiment of combining ancient choral songs with the language of the contemporary dance theatre. The story of the Galatans’ invasion serves as a pretext for the authors of the show to explore more universal themes of aggression, violence, chaos and the attempts to restore order. Theseus in the Labyrinth is discussed using ‘the labyrinth category’ which had a considerable impact on the shape of the script. It also influenced the ways in which stage space was framed and stage movements were created. Finally, it determined the conduct of narration which can be described as a narration of labyrinth movements. The psychoanalytical interpretation key turned out to be useful for the analysis of this multi-layered show. The research focuses also on the only adaptation of the old attic comedy by the alternative theatre (Chapter V: Aristophanes in the 21st century - the world After The Birds). The measures implemented by the authors of the script involve both a total deconstruction of the original text but also changes within the genre. Rodowicz, Ennis and Cohen removed comic elements from The Birds and their play should be examined not so much in the context of a transformation but rather as a variation on the work of the ancient poet. After The Birds can be also analyzed through the stylistic traits of the postdramatic theatre due to deliberate intensification of chaos, discrepancy between Aristophanes’ vision and the reality of the 21st century, simultaneity of the structure in which all the actions are parallel, and replacement of the ancient vitality, adopted and used on a large scale by “Gardzienice”, by the images of a pathological body.

The comparative analysis of Bakkus and the Songs of Euripides, two of Chorea’s productions based on Euripides’ Bacchae, complements the part devoted to the stage transformations of the ancient tragedy (Chapter VI: Between a carnival and a ritual. The stage variations on Euripides’ Bacchae). This part presents subsequent models of transformations of the ancient tragedy which consequently generate distinct forms of scripts. It should be emphasised that Chorea expands in two directions as the aesthetics for the stream described by Lehmann is confronted with the components of the anthropological theatre. Bakkus is closer to the postdramatic aesthetics by bringing to life an oneiric and deliberately chaotic reality, highlighting in Bacchae everything that scares and horrifies. The Songs of Euripides serves as a starting point for a discussion on sacral origins of Greek tragedy and the authors of this production also aim to create the universality of human experience.

The study also investigates three ancient projects undertaken by the Academy of Theatre Practices in Gardzienice: Vase Francois, The Gypsy Iphigenia, which is a variation on Euripides’ Iphigenia in Aulius, and The Odyssey. The Theatre Comics, based on the Odyssey by Homer (Chapter VII: Ancient times for real and with a bit of humour. Projects of the students of the Academy of Theatre Practices “Gardzienice”). These plays are characterised by a high level of artistic performance and they present a wide range of stage interpretations of the ancient texts. Their authors exploit the techniques similar to the ones used by the director of Gardzienice, but their attitude to the classics is more unrestrained and ludic, which leads to the change of tone of a particular work or transposition of genres, for example tragedy evolves into comedy. The last projects by the Academy of Theatre Practices, stylistically distinct, are similar in terms of referring to the topics of fun and play or being in contrast with the main works of Staniewski. They also show the inclination towards ‘performance art’ which emphasises the singularity of events and the real contact with the audience.

The final part of the dissertation examines the reception of the discussed plays. The analysis of the works of “Gardzienice” and “Chorea” allows me to study a special type of perception called, according to Darcy, ‘vertical perception’ (as the opposite of ‘horizontal perception’). The audience, and the researcher as well, does not follow the action but goes deep into the structure which is full of digressions, allusions and references. Therefore, the audience of the productions made by “Gardzienice” needs to have a broad intellectual background, similar to that of a reader of a literary essay.

The projects made by “Gardzienice” and “Chorea” do not present a uniform picture of teh Polish alternative theatre. Staniewski and the authors working with Rodowicz create diverse shows, stylistically situated in two distinct streams, symbolically called anthrpological and postdramatic. It can be said that stage adaptations of ancient works reflect the process which takes place in the entire theatre life in Poland after 1945. As a response to plays which used traditional forms of expression and were performed in the public theatres, the productions with a strong policical context emerged (theatre in the 1908s). Another turning point, so called anthropological shift in theatre, is associated with the names of Brook, Grotowski and Barby and it characterises the works of the experimental groups, including the productions of “Gardzienice” and the first projects of “Chorea”. The next trend should be then associated with a postdramatic stream, noticeable in the works of Rodowicz and his collaborators.