Pustka we współczesnym doświadczeniu poetyckim

Abstract

Praca jest próbą rozpatrzenia poetyckich świadectw pustki pod względem przedmiotowym i podmiotowym oraz ukazania ścisłych powiązań pomiędzy tymi - przenikającymi się - płaszczyznami. Najwłaściwszym sposobem uchwycenia tej problematyki wydało się być jej ujęcie antropologiczne, a także przyjęcie wyobrażeniowej perspektywy oglądu związanych z nią treści. Strategia ta wynika z przekonania, iż zagadnienie pustki nie dotyczy jedynie poezji, lecz rozciąga się na całą sferę ludzkiej świadomości, będąc przede wszystkim wyrazem pewnego szczególnego ludzkiego doświadczenia, a dopiero w dalszej kolejności efektem spekulacji na temat sytuacji istnienia. Dlatego w części pierwszej omówione zostaną podstawowe relacje pomiędzy rzeczywistością, podmiotem i pustką w perspektywie antropologiczno- egzystencjalnej, religijnej, filozoficzno-dyskursywnej oraz psychologicznej. Okaże się, że niebyt, nicość i nieistnienie, które stały się znakami czasu epoki nowoczesnej, nie są jedynie intelektualnymi konceptami świeżej daty, lecz istotnymi sposobami przeżywania przez człowieka świata i własnego w tym świecie istnienia. Ostatni rozdział tej części ma na celu zwrócenie uwagi na wybrane momenty historii literatury francuskiej, a przez jej pryzmat - europejskiej, będące etapami budzenia się poetyckiej „świadomości pustki”. Na początku części drugiej problematyka pustki została umieszczona w kontekście współczesnej debaty kulturoznawczej i teoretycznoliterackiej na temat istoty doświadczenia świata. W ciągu całego dwudziestego wieku refleksja ta była opanowana dążeniem do ustalenia zasad, pozwalających dotrzeć do mitycznych „źródeł sensu", prowadząc coraz częściej do intuicji „pustej podstawy” samego procesu twórczego, jak i interpretacji wszelkich wytworów kultury. Wyrazem tej tendencji stało się między innymi podważenie tradycyjnej koncepcji symbolu. Kolejne rozdziały tej części ujmują problematykę pustki w świetle jej figuratywnych korelatów. Okaże się, że w poezji ostatnich dekad kształtuje się coś w rodzaju „wyobrażeniowej logiki pustki”, ujawniającej się w postaci czasem bardzo rozbieżnych, lecz narzucających się świadomości w coraz bardziej nieodparty sposób poetyckich obrazów. Figury pustyni oraz obrazy metamorfoz wody to przykłady możliwości przekraczania przez wyobraźnię dwudziestego wieku klasycznych opozycji, sytuujących na przeciwnych biegunach świadomości rzeczywistość (świat) jako to, co istnieje i niebyt - jako przeciwieństwo tego, co postrzegalne (przynależne istnieniu). Na przykładzie poetyckich figur, stojących pozornie na antypodach twórczej wyobraźni, ukazane zostaną sposoby doświadczania przez poetów „krajobrazów rzeczy”, pozwalające w tej niejasnej sytuacji nazwać Nienazywalne . W trzeciej części pustka zostanie ujęta w perspektywie podmiotowej, jako doświadczenie zatraty. Ukazane będą przykłady poetyckich prób określenia obecnego statusu „ja" oraz świadectwa potrzeby przezwyciężenia przez twórców dychotomii jaźni i świata. Dla współczesnego podmiotu poetyckiego katalizatorem pustki-zatraty może być zarówno jego szczególna relacja z rzeczami, doświadczenie ciała, język, jak i stosunek „ja-inny”. Dążenie do zatraty nie jest już dla wielu poetów synonimem buntu przeciw niezrozumiałemu istnieniu, lecz potężnym źródłem inspiracji w dziele stopniowego - warunkowego i ostrożnego - godzenia się świadomości z jej wciąż nierozpoznaną istotą.

Nothingness, emptiness, the abyss, or the void - notions with a long and rich tradition throughout cultural history - are today most often equated with the existential anguish of man in the face of the “death of God.” While contemporary thought tends toward the nihilistic connotations of these terms, "emptiness” seems to enfold the broadest spectrum of meanings, including, but not limited to, the negative. The idea driving the work Emptiness in the Contemporary Poetic Experience is built on the observation of the particular way in which Western poetry of the last several decades has explored the idea of emptiness. An analysis of selected examples of francophone poetry by such writers as Henri Michaux, Francis Ponge, Philippe Jaccottet, Lorand Gaspar, Edmond Jabes, among others, along with a number of works by such Polish poets as Halina Poświatowska, Czeslaw Milosz, and Zbigniew Herbert, and those of anglophone, mostly American poets, including Sylvia Plath and Theodore Roethke, permits us to observe not only a common fascination with the void, but one often endowed with a positive meaning, despite cultural differences and the meanders of each poet's individual imagination. The first part of the book lays the existential, philosophical, and psychological groundwork for a discussion of the notion of emptiness. It appears that the intuitions which lead to the conception of emptiness or the void are, on the one hand, anchored in the anthropological heritage of the human race and on the other, they are part and parcel of the evolution of intellectual concepts and world views developed by Western civilization. While it would be impossible to ignore the vast resources of Eastern thought on the subject, this study focuses on the notion and experience of emptiness from the Western cultural perspective. The last pages of this part of the book trace poetry’s progression toward a consciousness of emptiness throughout the course of history up to the advent of Modernity. The second part examines the imagery through which the concept of emptiness is expressed in contemporary poetry. The first chapter of this section situates the issue within the current debate on the relationship between consciousness and reality. In the following chapters, the concept of emptiness in the contemporary imagination is examined through several poetic "landscapes,” such as the desert and elements like water and its metamorphoses - rain, snow, ice. In addition to such categories, the notions of transparency, boundaries, and fissure appear in the occidental consciousness both on the level of poetic images and at the heart of the theoretical discussion of the mechanics of representation. In the third part of the book, emptiness is discussed as an expression of the internal experience of the poetic subject. Poetic references to emptiness in the context of the dissolution or loss of the self are considered as testimony to a spiritual search for an escape from the dilemmas posed by the conflict between consciousness and non-being. For some poets, emptiness is a means of "taming” death, for others it is a way of experiencing the intensity of “being here.” For others still, emptiness is the equivalent of the “loss of all having” (or detachment) which permits one to attain a higher level of self-awareness. In some cases, the experience of emptiness opens the consciousness to the possibility of transcendence. The exploitation of different variants of the imagination and imagery of emptiness allows poets to propose certain, albeit partial, answers to the crise de conscience that Western civilization is experiencing. In this prolonged “era of suspicion," poets are active participants - thanks to the unique means of poetic language - in the debate on what consciousness can perceive and what it cannot. They have thus discovered that emptiness is a paradoxical territory within which the aporiae of the subject and of the world can be suppressed or, at the very least, questioned.