Czasopisma dla dzieci i młodzieży Instytutu Wydawniczego "Nasza Księgarnia" w latach 1945-1989 : studium historycznoprasowe

Abstract

Prasa dla dzieci i młodzieży od wielu lat znajduje się w kręgu zainteresowań przedstawicieli różnych dyscyplin, a zwłaszcza historyków literatury, językoznawców, pedagogów, socjologów, bibliologów i prasoznawców. Niestety, jak dotychczas, brakuje w polskim piśmiennictwie naukowym obszernych prac o charakterze monograficznym, które obejmowałyby swym zakresem badawczym periodyki adresowane do tego kręgu odbiorców, ukazujące się na przestrzeni całego okresu, umownie zwanego PRL-em. Niniejsza książka ma, w zamyśle autora, przyczynić się do zmniejszenia istniejącej w tym zakresie luki badawczej. Przedmiot opracowania stanowią pisma adresowane do dzieci i młodzieży, których wydawcą był Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia” w latach 1945-1989. Przyjęte cezury czasowe mają swoje wyraźne uzasadnienie historyczne, ponieważ obejmują pewien zamknięty, powszechnie wyróżniany w dziejach naszej narodowej przeszłości okres. Wszelka prowadzona wówczas działalność wydawnicza była objęta ścisłą kontrolą aparatu władzy - na jej rozpoczęcie należało otrzymać stosowne zezwolenie, obowiązywał scentralizowany system przydziału papieru, istniały ograniczenia w dostępie do upaństwowionej poligrafii oraz funkcjonowała cenzura prewencyjna. Na początku lat 90. sytuacja ta uległa diametralnym zmianom poprzez wprowadzenie nowych uregulowań prawnych, które przyczyniły się do powstania zupełnie innej rzeczywistości medialnej. Warto zwrócić uwagę, że znakomita większość publikacji poświęconych czasopismom dla dzieci i młodzieży wydawanym przez Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia" zawierała tylko najbardziej podstawowe informacje o poszczególnych tytułach lub służyła zobrazowaniu ich ówczesnej sytuacji rynkowej. Bardzo popularne były również artykuły ukazujące możliwości wykorzystania czasopism dziecięcych i młodzieżowych w pracy szkoły. Nierzadko pojawiały się też omówienia treści ostatnio wydrukowanych numerów. Zasadniczym celem niniejszej dysertacji jest precyzyjne określenie wielkości i charakteru oferty w zakresie czasopism kierowanych do młodego odbiorcy, których wydawcą był Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia" - największa z instytucji działających w tym segmencie rynku na przestrzeni całego rozpatrywanego przez nas okresu. W zamyśle autora ma to ułatwić ustalenie rzeczywistej skali zasięgu ich oddziaływania oraz poznanie treści, jakie były tą drogą rozpowszechniane. Ponieważ pisma te były źródłem przekazów o charakterze popularnonaukowym, dziennikarskim i literackim, które nie zostały odnotowane przez żadne publikowane dotąd bibliografie, postanowiono dodatkowo objąć prymarną rejestracją wszystkich pojawiających się na ich łamach autorów tekstów i ilustracji, a następnie na tej podstawie utworzyć odpowiednie listy frekwencyjne. Działanie to wydaje się uzasadnione ze względu na fakt, że czasopisma te stanowiły ważny element powojennej kultury piśmienniczej. Praca została oparta na szerokiej i bardzo różnorodnej podstawie źródłowej. Z oczywistych względów za szczególnie istotne uznano przebadanie dokumentów z archiwum Instytutu Wydawniczego „Nasza Księgarnia”, odzwierciedlających jego działalność na przestrzeni okresu stanowiącego przedmiot naszego zainteresowania. Niestety, jak się okazało, niemal wszystkie znajdujące się w nim niegdyś materiały zaginęły. Obecnie istniejące Wydawnictwo „Nasza Księgarnia” Sp. z o.o. posiada dokumentację dotyczącą przede wszystkim działalności prowadzonej od momentu prywatyzacji oficyny, która nastąpiła pod koniec 1992 roku. Całkowicie bezowocne okazały się kilkakrotnie ponawiane kwerendy w Archiwum Państwowym m.st. Warszawy, sprawującym formalny nadzór nad wewnętrzną dokumentacją Instytutu Wydawniczego „Nasza Księgarnia". W archiwum zakładowym „Naszej Księgarni" Sp. z o.o. udało się odnaleźć tylko materiały dotyczące działalności powołanej w 1983 roku rady pracowniczej, spraw związanych z budynkiem przy ul. Spasowskiego 4A (dawną siedzibą firmy) oraz sprawozdania finansowe z lat 1983-1989. Wyjątkowo cenna ze względu na podjęty temat Księga protokołów Zarządu Instytutu Wydawniczego „Nasza Księgarnia” za okres od 13 czerwca 1945 roku do 15 marca 1949 roku znajdowała się w siedzibie firmy, ale nie wchodziła w skład zasobów archiwum zakładowego. Praca składa się z trzech rozdziałów. W pierwszym z nich za pomocą metod charakterystycznych dla badań z zakresu historii i bibliologii przedstawiono dzieje Instytutu Wydawniczego „Nasza Księgarnia” od momentu jego powstania w 1921 roku do końca 1989 roku, zwracając szczególną uwagę na okres objęty tematem pracy. Rozdział drugi został poświęcony czasopismom dla dzieci i młodzieży o treści ogólnej, wydawanym przez „Naszą Księgarnię” w latach 1945- 1989. Periodyki te adresowane do zróżnicowanego pod względem wieku odbiorcy obejmowały swym zasięgiem dzieci od przedszkola po młodzież z ostatnich klas szkoły podstawowej. Kierując się wiekiem intencjonalnego adresata, dokonano szczegółowej charakterystyki poszczególnych tytułów: „Miś", „Iskierki”, „Świerszczyk-Iskierki", „Świerszczyk", „Przyjaciel”, „Płomyczek", „Płomyk", „Płomień". Kolejny rozdział stanowi syntezę ustaleń badawczych dotyczących czasopism popularnonaukowych ukazujących się w analizowanym przedziale czasowym. Zamieszczono w nim szczegółowe informacje na temat historii, profilu i zawartości treściowej takich periodyków, jak: „Młody Zawodowiec", „Młody Technik”, „Młody Technik InforMik", „Mówią wieki” i „Poznaj swój kraj". Choć wszystkie te pisma były adresowane przede wszystkim do młodzieży, trzeba jednak zaznaczyć, że mogły się też znaleźć w kręgu zainteresowania starszych odbiorców.