Społeczno-edukacyjne problemy rodzin bezrobotnych

Abstract

„Dla pełnego i harmonijnego rozwoju osobowości dziecko potrzebuje miłości i zrozumienia. Winno ono, jeśli jest to możliwe, wzrastać pod opieką i odpowiedzialnością swoich rodziców, a w każdym razie w atmosferze uczucia i bezpieczeństwa moralnego i materialnego" - głosi jeden z punktów Deklaracji Praw Dziecka. To piękne i niezwykle prawdziwe stwierdzenie zbyt często pozostaje hasłem. Rodzina jest nadal podstawową i niezastąpioną grupą społeczną, a jej dobro stanowi jeden z głównych celów polityki społecznej państwa. Jednak zjawiska towarzyszące przekształceniom systemowym w Polsce (np. bezrobocie), z którymi mamy obecnie do czynienia wpływają w istotny sposób na sytuację rodzin, doprowadzając je do ubóstwa, a często do skrajnej biedy. Transformacja ustrojowa, która dokonała się w latach 90. XX wieku i trwa nadal, spowodowała, że zjawisko bezrobocia przybrało zastraszające rozmiary, a liczba bezrobotnych już dawno przekroczyła 3 mln osób, co jeszcze przed paroma laty zaliczano do prognoz skrajnie pesymistycznych. Brak pracy rodziców niewątpliwie wpływa na realizację podstawowych funkcji w rodzinie (ekonomicznej, prokreacyjnej, opiekuńczo-wychowawczej). Uwarunkowania trudności i zachodzących zmian związane są głównie z brakiem stabilności i zabezpieczenia materialnego rodzin. Niedostatek i bieda w rodzinach nie mogą pozostawać bez wpływu na stosunki: „rodzice - dzieci" i „dzieci - rodzice". Ponadto zderzenie aspiracji materialnych, rozbudzonych pod wpływem bogatych obecnie ofert na rynku ze złą sytuacją materialną lub wręcz biedą, okazuje się bardzo stresujące zarówno dla dzieci, jak i rodziców, świadomych utraty lub zmniejszenia się ich autorytetu. Zubożenie powoduje ograniczenie lub niemożność inwestowania w rozwój i wykształcenie młodego pokolenia, stanowiącego jakość kapitału ludzkiego, będącego współcześnie podstawowym czynnikiem rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego. Bieda w rodzinach bezrobotnych wyostrza problemy związane z wykształceniem dzieci. Rodzice pragną zapewnić swym dzieciom wykształcenie z reguły wyższe niż sami posiadają, ale ubóstwo ogranicza lub wręcz uniemożliwia rodzinom inwestowanie w ich naukę. Ta sytuacja często prowadzi do dziedziczenia przez następne pokolenia statusu bezrobocia. W warunkach powstających napięć na tle trudności materialnych, funkcja opiekuńczo-wychowawcza rodziny podlega deformującym ograniczeniom. Sytuacja materialna i społeczna naznaczona stygmatem niższości nie może pozostawać bez wpływu na przekazywany młodemu pokoleniu system wartości oraz normy postępowania. Uzyskiwana w rodzinie wiedza o świecie i kraju będzie oceniana przez pryzmat własnej sytuacji i powiększających się nierówności społecznych, potęgując wzrost społecznego niezadowolenia. Ubóstwo i bieda w rodzinach bezrobotnych uniemożliwiają dostęp do dóbr kultury, turystyki i wypoczynku, nie sprzyjają też warunkom tworzenia się wspólnoty intelektualnej i kulturalnej rodziny. Bezrobocie prowadzi do osłabienia więzi środowiskowych i towarzyskich, a następnie do izolacji społecznej. Mimo narastającej liczby badań, studiów i analiz zajmujących się bezrobociem jako zjawiskiem społecznym, wiedza pedagogiczna na temat funkcjonowania rodziny, zachowania się poszczególnych jej członków w sytuacji utraty pracy jest wciąż niewystarczająca, a nawet uboga. Większość prac pedagogicznych, pojawiających się na rynku, zawiera informacje od dzieci, w jaki sposób postrzegają one sytuację w swoich domach. Jednak badając rodziców i nauczycieli otrzymujemy pełniejszą wiedzę na ten temat W przeprowadzonych przeze mnie badaniach w latach 2002-2004 starałam się przedstawić pełną analizę funkcjonowania opiekuńczo-wychowawczego rodzin bezrobotnych w Krakowie. W publikacji tej znajdują się rozwiązania prawne, instytucjonalne, które obowiązywały w latach 2000-2004. Było to zadanie niezwykle skomplikowane, ponieważ rodzina stanowi trudny przedmiot badań. W jej obszarze napotykamy konglomerat zjawisk społecznych, ekonomicznych, kulturowych, psychologicznych, psychospołecznych i pedagogicznych. Z funkcjonowaniem rodziny wiąże się też wiele istotnych problemów aksjologicznych, obyczajowych i prawnych. Niniejsza monografia, oparta na wynikach badań empirycznych, stanowi próbę diagnozy opiekuńczo-wychowawczego funkcjonowania rodziny bezrobotnej. Badania ilościowe, które były prowadzone, pozwoliły na zgromadzenie rzetelnego i obiektywnego materiału badawczego. Zebrane empiryczne dane wzbogaciła także analiza jakościowa, którą wykorzystałam poprzez opisanie niektórych indywidualnych przypadków dla poparcia danych ilościowych. We wnioskach starałam się przedstawić analizę z obserwacji, którą prowadziłam podczas badania w domach respondentów. Według mnie połączenie tych dwóch metod umożliwiało stworzenie obrazu życia rodzin bezrobotnych. Monografia składa się z części teoretycznej, uwzględniającej wyniki badań pedagogicznych, psychologicznych, socjologicznych i dane statystyczne, oraz części empirycznej - opartej na wynikach badań własnych. Część teoretyczna (rozdział I i II) zawiera charakterystykę bezrobocia, jako problemu społecznego, w tym pedagogicznego, w świetle literatury, przepisów prawnych i danych statystycznych. W rozdziale II przedstawiono badania dotyczące problematyki rodziny jako najważniejszej, podstawowej komórki społecznej oraz wpływu zjawiska bezrobocia na rodzinę, a zwłaszcza na wychowanie dziecka. W rozdziale tym zaprezentowano też wsparcie społeczne dla rodzin bezrobotnych i ich dzieci. Rozdział III zawiera analizę szczegółową funkcji opiekuńczo-wychowawczych w świetle badań pedagogicznych, psychologicznych i socjologicznych. W rozdziale IV dokonano wprowadzenia w problematykę badawczą, czyli określenia przedmiotu i celu badań, głównych problemów, hipotez i zmiennych. Ponadto omówiono zastosowane narzędzia, które pozwoliły zebrać materiał badawczy. Kolejne rozdziały (V—VIII) zawierają opracowanie bogatego materiału empirycznego. W rozdziale V dokonano opisu badanej próby oraz indywidualnych konsekwencji bezrobocia dla rodziców wychowujących dzieci. W rozdziale VI omówiono zagadnienia związane z realizacją funkcji opiekuńczo-wychowawczej w badanych rodzinach bezrobotnych. W następnym rozdziale - VII zajęto się weryfikowaniem hipotezy dotyczącej funkcji wychowawczej w rodzinach. W rozdziale VIII znalazły się wyniki analiz form pomocy dla badanych rodzin bezrobotnych.