Wielka Brytania wobec wydarzeń w Europie Środkowej w latach II wojny światowej

Abstract

Europa Środkowa w sensie politycznym nie jest pojęciem oczywistym. Nie posiada granic naturalnych, nie stanowi jedności w sensie etnicznym, jest zróżnicowana kulturowo i cywilizacyjnie. Zamieszkujące tu narody dzieliły animozje, czasem ostre konflikty. Państwa narodowe powstałe po pierwszej wojnie światowej, podobnie zresztą jak te, które istniały już wcześniej, podlegały różnym wpływom, a poczucie wspólnoty losów z trudem przebijało się przez narodowe aspiracje. Stabilizacja tego regionu zależała w istocie nie tyle od potencjału istniejących tu państw, ile od celów politycznych mocarstw i układu sił pomiędzy twórcami „ładu wersalskiego" a jego przeciwnikami. Próby jego ratowania podejmowane przez Francję i Wielką Brytanię załamały się ostatecznie w sierpniu 1939 r. Drogę do wojny utorowały działania Niemiec i Związku Sowieckiego. Ich współpraca pogrążyła w kryzysie wszystkie państwa tego regionu, poczynając od Polski, poprzez państwa bałtyckie, Finlandię, Czechosłowację, Rumunię, Węgry, Jugosławię, Bułgarię i Grecję. Państwa te wciągnięte zostały do niechcianej wojny jako ofiary niemieckiej, lub sowieckiej agresji. Rumunia zagrożona roszczeniami Związku Sowieckiego, Węgier i Bułgarii oddała się pod opiekę Niemiec; Bułgaria i Węgry szukały we współpracy z Niemcami możliwości odzyskania terytoriów, utraconych po pierwszej wojnie; Jugosławia rozrywana wewnętrznymi konfliktami została w 1941 r. rozbita i stała się areną krwawej wojny domowej. Grecję, podobnie jak Polskę, poddano brutalnej okupacji. Pewną niezależność zachowała Finlandia. Zaatakowana w 1939 r. przez Związek Sowiecki, usiłowała pomiędzy rokiem 1941 i 1944 zrekompensować sobie poniesione wcześniej straty, prowadząc u boku Niemiec „swoją" wojnę przeciwko Związkowi Sowieckiemu. Przez cały okres drugiej wojny Europa Środkowa była obecna w brytyjskiej polityce. Zaczęło się od gwarancji, którymi objęto w 1939 r. Polskę, Rumunię i Grecję. Nie przyniosły one spodziewanego skutku w powstrzymywaniu Niemiec, ponieważ stalinowska Rosja nie zdecydowała się na współpracę z Francją i Wielką Brytanią. W dniach klęski Francji, Wielka Brytania na próżno sondowała w Moskwie możliwość osłabienia współpracy niemiecko-sowieckiej. Sygnalizowano wówczas komisarzowi spraw zagranicznych Wiaczesławowi Mołotowowi gotowość uznania aneksji państw bałtyckich, a także możliwość bliżej nieokreślonych koncesji na Bałkanach. Po niemieckiej napaści na Związek Sowiecki ta tendencja w brytyjskiej polityce z roku na rok się umacniała. Obawa przed wystąpieniem Rosji z anty niemieckiej koalicji skłaniała rząd Winstona Churchilla do przychylnego traktowania sowieckich celów wojennych. W 1943 r. zaakceptowano powrót Związku Sowieckiego do granic sprzed 22 czerwca 1941 r.; w 1944 r. zgodzono się na dominujący wpływ Moskwy na Bałkanach (wyjąwszy Grecję); w 1945 r. zaś okazało się, że Wielka Brytania nie jest w stanie zapewnić rządom przebywającym na uchodźstwie w Londynie powrotu do swoich stolic. U schyłku wojny Wielka Brytania nie była już wiodącym mocarstwem. Skazana została na współpracę ze Stanami Zjednoczonymi i szukanie wraz z nimi jakiegoś modus vivendi ze Związkiem Sowieckim. Obawa, że Stany Zjednoczone po wojnie wycofają się z Europy, tę tendencję jedynie umacniała. Problematyka Europy Środkowej zawsze była obecna w moich badaniach prowadzonych w archiwach Londynu, Paryża, Brukseli i Pragi. Nie mógłbym jednak tej pracy wykonać bez korzystania z dorobku wielu wybitnych historyków, często moich nauczycieli, kolegów i przyjaciół. Kryzys europejski z lat 1939-1940 przedstawił przed laty w swoich pracach Henryk Batowski. W odniesieniu do spraw polskich fundamentalne znaczenie mają opublikowane przez Wojciecha Rojka, Mariana Zgórniaka i Andrzeja Suchcitza protokoły posiedzeń Rządu RP. Jeśli idzie o sprawy polskie i czeskie bardzo ważne są prace Marka Kazimierza Kamińskiego i Jacka Tebinki. Wiele skorzystałem również z tekstów Mieczysława Nurka, dotyczących Polski i państw bałtyckich oraz z pracy Sławomira Dębskiego, Bernarda Piotrowskiego i Tadeusza Koneckiego, jeśli idzie o wojnę sowiecko-fińską, Mieczysława Tantego, Michała Jerzego Zachariasa i Agnieszki Kastory, jeśli idzie o państwa bałkańskie. Dla omówienia zmian demograficznych, jakie zaszły w latach wojny i bezpośrednio po jej zakończeniu pomocne okazały się prace Jerzego Holzera i Bernadetty Nitschke. Z prac obcojęzycznych nie mogłem pominąć pracy Llewellyna Woodwarda zawierającej szczegółową analizę brytyjskiej polityki zagranicznej, w tym również wobec krajów Europy Środkowej.