Obserwacje i pomiary w nauczaniu geografii fizycznej

Abstract

Obserwacja to jedna z podstawowych metod badawczych nauki. Polega ona na świadomym, celowym, planowym, niekiedy systematycznym badaniu cech przedmiotów, zjawisk i procesów. Częścią obserwacji są pomiary, czyli czynności, które pozwalają określić ilościowe cechy przedmiotów, zjawisk i procesów. Praca ta jest poświęcona sposobom dokonywania najprostszych obserwacji i pomiarów, które mogą wykonać uczniowie szkoły podstawowej, gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych. Ogranicza się do opisów wykonania pomiarów i ćwiczeń w najbliższej okolicy szkoły. Pominięto ich wykorzystanie, interpretację uzyskanych wyników oraz obserwacje na wyjazdach regionalnych (wycieczkach). Tematyka książki jest ograniczona do opisu tylko tych obserwacji, które może wykonać sam uczeń. Jestem świadom istnienia wielu metod dających szybko dokładne wyniki. Jeśli jednak przyrządy do wykonania tych obserwacji są drogie i choćby dlatego nie są używane w szkołach, opis takiej metody został tu pominięty. Dla przykładu można tutaj przytoczyć przypadek pomiaru wilgotności. W meteorologii stosuje się psychrometr Assmanna. Z odczytu termometru suchego i wilgotnego, posługując się odpowiednimi tablicami, można obliczyć prężność pary wodnej, niedosyt wilgotności, temperaturę punktu rosy i wilgotność względną. W szkole ten przyrząd nie jest używany, dlatego opis pomiarów wilgotności powietrza zostanie ograniczony do opisu pomiaru wilgotności względnej higrometrem włosowym. Zasadę jego działania dobrze ilustruje uproszczony przyrząd, który mogą wykonać sami uczniowie. W tekście odpowiedniego rozdziału nie będzie ogólnego opisu wilgotności powietrza, jej rodzajów (bezwzględna, względna, właściwa) i sposobu jego mierzenia, a jedynie opis posługiwania się higrometrem włosowym oraz opis przyrządu do wykonania przez uczniów. Podobnie uczniowie mogą wykonać proste przyrządy do pomiarów terenowych i obserwacji astronomicznych. Pojawia się więc również element kształcenia politechnicznego. Patrząc na funkcjonowanie współczesnej szkoły, mam świadomość, że proponowane działania nie pomogą w rozwiązywaniu testów, w dążeniu do zdobycia na nich jak największej liczby punktów. Ale mam też świadomość, że po rozwiązaniu testu większość potrzebnej do tego wiedzy i umiejętności może okazać się nieprzydatna. Umiejętności wykonania obserwacji, powiązane, kształcone przy okazji nawyki skrupulatności, rzetelności, systematyczności, samodzielności mogą być z powodzeniem wykorzystane również w kształceniu niegeograficznym. Rozwiązywanie testów daje uczniom korzyści doraźne, wdrożenie do spostrzegawczości, samodzielności w obserwacjach, umiejętności ich wykonania i wykorzystania da korzyści w dłuższej perspektywie czasowej. Realizując temat lekcji, niewielu nauczycieli zwraca uwagę na to, że za oknem można zobaczyć zjawiska, niekiedy nawet związane z tym tematem. A można pokazać: „chmury, błyskawicę, mgłę i […] kosa w ogródku. Pokazać ludzki wymiar geografii” (Plit 2009). Wedle autorów raportu o stanie geografii szkolnej (Groenwald i in. 2009) potrzeba samodzielnych obserwacji nie jest eksponowana w nowym systemie oświaty. Jest jeszcze jeden aspekt samodzielnej pracy ucznia. Większość czytelników zapewne widziała, z jakim zapałem, zainteresowaniem i zaangażowaniem malec potrafi rozkręcać zabawkę lub budzik, żeby zobaczyć, co jest w środku. U dziecka jest to wyraz naturalnej chęci poznawania i potrzeby aktywności. Niestety, w szkole ta ciekawość, aktywność szybko zanika. Być może samodzielne badanie środowiska i poznawanie sposobów jego badania podtrzyma i wzbogaci zainteresowanie uczniów przedmiotami przyrodniczymi. W cytowanej literaturze jest dużo pozycji starszych, m.in. podręczniki do technikum geologicznego lub geodezyjnego. Był to zabieg świadomy, gdyż zawarte są tam opisy metod, które może wykorzystać uczeń gimnazjum i szkoły średniej. Nie cytowano podręczników z opisami metod, do zastosowania których potrzebny jest sprzęt nieosiągalny w szkołach. Jeżeli przy rycinie nie podano źródła, pochodzi ona od autora. Przy tak zarysowanej problematyce niniejsza praca jest skierowana w pierwszym rzędzie do nauczycieli geografii i przyrody oraz do uczniów zainteresowanych tymi przedmiotami. Pożyteczna też będzie dla krajoznawców i tych turystów, którzy zapragną samodzielnie zdobyć wiadomości o obiekcie oglądanym na szlaku.