Po latach traumy. Psychologiczne następstwa represji politycznych w Polsce w latach 1944-1956

Abstract

Praca ta poświęcona jest grupie ocalałych z represji politycznych totalitaryzmu. Ponieważ lata 1944–1956 w Polsce nosiły znamiona takiego systemu, a sytuacja więźnia politycznego tego okresu mogła być uznana za ekstremalną, rozprawa dotyczy konsekwencji zdarzeń i sytuacji ekstremalnych. Włącza się także w nurt rozważań na temat jednostek uwikłanych w bieg historii, będących ofiarami wydarzeń historycznych. W zamiarze ma przybliżyć problematykę odległych następstw stresu pourazowego: reakcji posttraumatycznych, problemów adaptacyjnych, kulturowego, historycznego i społecznego kontekstu prześladowań w wymiarze osobistym i międzyludzkim. Odległe następstwa skrajnie traumatycznych przeżyć (post-traumatic stress disorder – PTSD) pozostawały od końca II wojny światowej w centrum zainteresowań wielu psychologów i psychiatrów w Polsce i za granicą. Inspiracją niniejszych badań grupy więźniów okresu stalinowskiego były prowadzone na bardzo szeroką skalę w krakowskiej Katedrze Psychiatrii badania nad odległymi następstwami doświadczeń byłych więźniów obozów hitlerowskich. Z prowadzonych przeze mnie od roku 1994 wywiadów z osobami, które doznały prześladowań w tzw. okresie stalinowskim, wynika, że u części z nich, doświadczających podobnych represji pod względem długości i natężenia, przebywających w podobnych warunkach oraz mogących liczyć na podobne wsparcie środowiska, uraz spowodował długotrwałe zaburzenie funkcjonowania. Część teoretyczna pracy ma na celu przybliżenie problematyki odległych następstw stresu pourazowego, perspektywy salutogenetycznej oraz kondycji więźnia politycznego w Polsce w latach 1944–1956. W rozdziale pierwszym przedstawiona została historia badań nad następstwami stresu o charakterze ekstremalnym. Szczególną uwagę zwrócono na badania dotyczące działania dwóch typów stresorów, jakimi były udział w działaniach militarnych i pobyt w obozach koncentracyjnych W rozdziale drugim poruszono kwestię następstw stresu o ekstremalnym nasileniu. W początkowych podrozdziałach omówione zostały modele przedstawiające mechanizmy powstania objawów PTSD oraz sposoby radzenia sobie w trakcie bezpośredniego narażenia na traumatyczne zdarzenie, w następnych – problemy i czynniki determinujące adaptację pourazową (z krótkim zarysem podstawowych kierunków terapii posttraumatycznej). W rozdziale trzecim zarysowano historyczny kontekst represji. Ponieważ szczegółowy jego opis przekraczałby ramy pracy psychologicznej, dane dotyczące tego okresu wykorzystano jedynie pomocniczo, przy wyszczególnieniu i precyzowaniu kategorii osób prześladowanych z przyczyn politycznych w Polsce w latach 1944–1956. Rozdział czwarty poświęcono prezentacji koncepcji salutogenetycznej Antonovsky’ego. Szczególnie podkreślono znaczenie poczucia koherencji jako konstruktu determinującego sposób postrzegania, odczuwania i zachowania się jednostek. W rozdziale piątym opisano badania empiryczne wykazujące zależności pomiędzy poczuciem koherencji a różnorodnymi charakterystykami psychologicznymi, dotyczącymi funkcjonowania intra- i interpersonalnego. Treścią szóstego rozdziału są metodologiczne założenia badań własnych. Przedstawione w nim zostały: cel pracy, pytania i hipotezy badawcze, będące podstawą empirycznej części pracy. W rozdziale siódmym przedstawione zostały wyniki badań. Ostatni, ósmy, rozdział zawiera dyskusję wyników i wnioski z badań. Wyniki analiz pozwoliły na stwierdzenie, że represje łączą się ze zmianami w funkcjonowaniu wewnętrznym i interpersonalnym badanych oraz że kategoria poczucia koherencji modyfikuje natężenie i jakość odległych następstw stresu pourazowego. Praca ta jest próbą połączenia dwóch odmiennych perspektyw badawczych – patogenetycznej, określającej negatywne zmiany w funkcjonowaniu represjonowanych, oraz salutogenetycznej, związanej z poszukiwaniem indywidualnych i społecznych czynników, które pomogły jednostkom względnie sprawnie przystosować się do życia na wolności.