Postęp kontra tradycja. Kwestia małżeństwa, dobroczynności i szkolnictwa w żydowskim Krakowie na przełomie XIX i XX w.

Abstract

Problematyka żydowskich przemian społecznych na terenie ziem polskich poruszana była w polskiej historiografii wielokrotnie, na różnych poziomach i w różnych kontekstach. Pozostaje jednak nadal niewyczerpana i jest wciąż istotna z perspektywy wielu kwestii życia codziennego polskich Żydów. Jak pisał pod koniec XX wieku Jan Lichten o przedstawianiu przemian społecznych polskich wyznawców religii mojżeszowej: „Asymilacja Żydów w ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku ujmowana była jednak przez historyków raczej z perspektywy ekonomicznej niż w aspekcie kulturalnym i społecznym”. Z czasem powstały oczywiście nowe opracowania, ale okazuje się, że archiwa wciąż pełne są nieodkrytych materiałów, rzucających światło na kolejne zagadnienia związane z historią i kulturą Żydów na ziemiach polskich podlegającym przeobrażeniom przełomu XIX i XX wieku. Omówione natomiast przeze mnie w niniejszej publikacji kwestie: małżeństwo, dobroczynność oraz szkolnictwo w odniesieniu do krakowskich Żydów w drugiej połowie XIX wieku i na początku XX stulecia nadal jeszcze nie zostały w wystarczający sposób odzwierciedlone w piśmiennictwie historycznym. Badanie zagadnień związanych ze wspomnianymi przemianami dotyczącymi położenia społeczności żydowskiej nie należy do najłatwiejszych. Pierwszym wyzwaniem, przed którym stoi autor chcący opisać i scharakteryzować wspomnianą problematykę, jest ustosunkowanie się do istniejącej i funkcjonującej od wieków już terminologii, charakteryzującej szereg zagadnień składających się na badane zjawiska przemian żydowskiej społeczności. Do tej terminologii odniosę się w niniejszym wstępie. W badaniu zmian społecznych wśród polskich Żydów kłopotliwa może być też perspektywa postrzegania rezultatu omawianych przemian. Wielokrotnie podkreślane jest przez historyków powtarzające się i w tej książce stwierdzenie, że różne aspekty reform nie przynosiły skutków, jakich spodziewali się i na jakie liczyli żydowscy reformatorzy inicjujący proces zmiany, ale ze względu na to, że zmiany te przebiegały na wielu poziomach życia społecznego, trudno jest jednoznacznie odnieść się to tego, czy zakończyły się one sukcesem, czy nie. Bez wątpienia bardziej konserwatywna i ortodoksyjna część żydowskiej społeczności niechętnie przyglądała się jakimkolwiek przeobrażeniom tradycyjnej kultury żydowskiej. Istnieje jednak wiele dowodów na to, że proces przemian, który został zapoczątkowany przez działania reformatorów, zwolenników różnych prądów, przyczynił się do zmiany położenia ludności żydowskiej w ogóle, również tej niechętnej przemianom, zamieszkującej interesujące nas w tym przypadku tereny ziem polskich, w szczególności Krakowa, a także wpłynął na relacje polsko-żydowskie. Analizując te przeobrażenia w XIX i na początku XX wieku, nie można więc jednoznacznie określić ich mianem porażki lub sukcesu – ze względu na złożoność procesów, ich wielowymiarowość i wieloaspektowość.