Logika Henryka Struvego : u progu nowego paradygmatu

Abstract

Henryk Struve, filozof polski żyjący na przełomie XIX i XX wieku, nie jest obecnie postacią powszechnie znaną. Nie inaczej było w okresie międzywojennym – mimo że powoływano się na niego często i, na ogół, z szacunkiem, jego poglądom nie poświęcano opracowań, nie analizowano jego twórczości, nie wznawiano pism. Dwa wyjątki to wznowiona w 1934 roku krótka rozprawka o najwyższej zasadzie postępowania etycznego oraz opublikowany staraniem Samuela Dicksteina pośmiertnie z rękopisu szkic poświęcony Józefowi Hoene-Wrońskiemu. Po wojnie w roku 1974 ukazała się obszerna monografia Stanisława Borzyma Poglądy filozoficzne Henryka Struvego, jednak logice poświęca w niej autor zaledwie kilka stron. Jeśli weźmiemy pod uwagę, że Struve swą karierę wykładowcy zaczynał od logiki, a później starał się nieprzerwanie propagować w społeczeństwie polskim kulturę i wiedzę logiczną, wydaje się to stanowczo zbyt mało. Wprawdzie Struve jest wspominany w każdym prawie opracowaniu dotyczącym filozofii przełomu XIX i XX wieku, jednak, z wyjątkiem Zarysu dziejów filozofii polskiej 1815–1918, są to jedynie krótkie wzmianki, a autorzy cytują głównie monografię Borzyma. O tym, że do poglądów Struvego warto powrócić w nowym kontekście, przekonuje zamieszczony przez Ryszarda Jadczaka w „Studiach Filozoficznych” artykuł poświęcony korespondencji między Struvem a Twardowskim. Okazuje się, że Struve nie miał tak sztywnych i niezmiennych poglądów filozoficznych, jak na ogół się uważa. Wierny był przez całe życie ideorealizmowi, jednak w ramach tego kierunku jego bardziej szczegółowe poglądy, także logiczne, ulegały pewnym przekształceniom i zmianom. Celem tej pracy jest zarówno analiza poglądów logicznych Henryka Struvego dokonana z dzisiejszego punktu widzenia, jak również prześledzenie na tym przykładzie przemian zachodzących w chwili zmiany paradygmatu naukowego. Henryk Struve, uosabiający, jak się powszechnie uważa, konserwatyzm dziewiętnastowieczny, był jednak, o czym zaświadcza korespondencja z Twardowskim, otwarty na nowe prądy. Jak się wydaje, niektóre powody, dla których Struve nie mógł zaakceptować części składników nowego paradygmatu, mają walor ogólności – były nie do pogodzenia nie tylko z ideorealizmem. Rozdział pierwszy tej pracy jest rozdziałem biograficznym, celowo pozbawionym ocen czy odautorskich komentarzy. Umieszczenie go na początku pracy było konieczne, aby czytelnik mógł śledzić chronologię rozwoju i zmian poglądów Henryka Struvego. W następnych rozdziałach często się do tej chronologii odwołuję. Rozdział drugi stanowi skrócony przegląd stanowisk dotyczących przedmiotu, zakresu i zadań logiki oraz jej skomplikowanych związków ze światem rzeczywistym. Rozdział trzeci wskazuje i wyjaśnia miejsce poglądów Struvego w opisanej wcześniej strukturze „logika – świat”. W rozdziale czwartym Struve zostaje przedstawiony jako nauczyciel i wychowawca, a także autor podręcznika logiki. Przeprowadzam tam porównanie jego podręcznika logiki z innymi, równolegle funkcjonującymi w owym czasie. Rozdział piąty zajmuje się bardziej szczegółowo zagadnieniem błędu i jego miejscem w rozważaniach logicznych Struvego. W rozdziale szóstym zostaje przypomniane pojęcie paradygmatu, kontrowersje na jego temat i cechy charakterystyczne jego zmiany. Warto podkreślić, że zmiana ta może być zarówno rewolucyjna, jak i ewolucyjna. Rozdział siódmy opisuje fenomen zmiany paradygmatu w jego ewolucyjnej postaci i omawia przyczyny, dla których bardziej radykalna zmiana poglądów była w przypadku Struvego niemożliwa. Wreszcie rozdział ósmy ocenia poglądy logiczne Henryka Struvego z dzisiejszego punktu widzenia, odnajdując w nich zalążki niektórych teorii zdecydowanie nowoczesnych. Praca pomija na ogół bardziej szczegółowe rozważania na temat poglądów stricte filozoficznych Henryka Struvego, odwołując się do nich tylko o tyle, o ile ich uwzględnienie jest konieczne dla zrozumienia poglądów logicznych. Podobnie, szczegółowa analiza pojęcia paradygmatu w ogóle, jego zmiany oraz skutków tej zmiany wykroczyłaby znacznie poza zamierzony zakres niniejszej pracy. Bibliografia obejmuje tylko te pozycje, do których odwołuję się w tekście, choć zdaję sobie sprawę, że w ten sposób wiele dzieł wybitnych i przełomowych uwzględniam jedynie implicite.